Atrofimizdagi ob’ektiv olam turli fanlarning o’rganish ob’ekti

2-variant

1. 
   Sezgi haqida tushuncha.
   

Сезги ҳақида тушунча
Маълумки бизни ўраб турган ташқи оламдаги нарса ва ҳодисаларнинг жуда кўп белги ва хусусиятлари мавжуд. Масалан, нарсаларнинг ранги, таъми, ҳиди, қаттиқ ёки юмшоқлиги, ғадир-будур ёки текислиги, ҳарорат ва бошқалар. Ана шу нарса ва ҳодисаларнинг турли хил
белги, хусусиятларини биз ҳам турлича сезги
аъзоларимиз орқали онгимизда акс эттирамиз. Теварак- атрофимиздаги нарса ва ҳодисаларнинг турли хил белги ҳамда хусусиятлари ҳар доим ҳам бизнинг сезги
аъзоларимизга таъсир этиб туради. Натижада бизда турли сезгилар ҳосил бўлади. Чунончи, нурларнинг кўзимизга таъсир қилиши натижасида кўриш сезгиси, ҳар хил
тезлик ва кучланишдаги ҳаво тўлқинларининг қулоғимизга таъсир этиши натижасида эшитиш сезгиси, нафас олиш пайтида ҳаво билан бирга бурун бўшлиғига кирган ҳар турли модда заррачаларининг таъсири натижасида ҳид сезгиси, бирор нарсани қўлимиз ёки
баданимизга тегиб таъсир этиш натижасида тери (тактил
– бирор нарсанинг теримизга тегиши) ёки босим сезгиси ва шу каби сезгилар ҳар доим ҳосил бўлади. Демак,
сезги деб, атрофимиздаги нарса ва ҳодисаларнинг сезги аъзоларимизга бевосита таъсир этиши натижасида уларнинг айрим белги ва хусусиятларини миямизда акс эттирилишини айтамиз.
Сезги билиш жараёнлари ичида оддий психологик
жараён бўлиб, ташқи оламдаги нарса ва ҳодисаларни акс эттиради. Ташқи оламдан келаётган қўзғатувчиларнинг муайян рецепторларга бевосита таъсир этиш орқали
айрим белги ва хусусиятларни ва организм ички ҳолатини акс эттиради. Маълумки, инсондан сезишнинг дастлабки босқичи ҳиссий билишдан бошланиб,
кейинчалик у мантиқий билишга ўтади. Сезги ҳам оддий психологик жараён бўлгани билан унинг юзага келиши ўз- ўзидан ҳосил бўлмайди. Улар жумласига қуйидагилар
киради: Сезги аъзоларига таъсир этадиган нарса ва ҳодисанинг бўлиши.Сезувчи аппарат, яъни
анализаторнинг мавжуд бўлиши. Масалан, ҳавонинг совуқлигини, темирнинг қаттиқлигини, қорнинг
юмшоқлиги ва бошқаларни сезамиз. Сезги идрок билан боғлиқ бўлади, лекин нарса ва ҳодисани идрок қилишдан олдин уни сезиш лозим, шу боис сезгилар материянинг сезги аъзоларимизга таъсири натижасидир. Сезги ахборотларини қабул қилиб, танлаб, тўплаб, ҳар бир
секундда ахборотлар оқимини қабул қилиб ва қайта ишлаб мияга етказиб беради. Натижада теварак -
атрофдаги ташқи оламни ва организм ўз ички ҳолатини адекват “мос” акс эттириши ҳосил бўлади. Сезги аъзолари ташқи оламнинг инсон онгига олиб кирадиган
йўлларидан биридир.Сезгиларнинг нерв - физиологик асослари Маълумки, сезгилар фақатгина ташқи
таъсирлар натижасида ҳосил бўлмай, балки
организмнинг ички ҳолатида ҳам амалга оширилади. Сезги нерв тизимининг у ёки бу қўзғатувчидан
таъсирланувчи реакциялари тарзида ҳосил бўлади ва ҳар қандай психик ҳодиса каби рефлекторлик хусусиятига
эгадир. Сезгиларнинг нерв - физиологик асосини
қўзғатувчининг ўзига айнан ўхшайдиган анализаторга таъсири натижасида ҳосил бўладиган нерв жараёни ташкил қилади. Шунингдек, сезгиларнинг нерв
физиологик асосини ўрганишда И.П.Павлов таъбири билан айтганда анализатор аппарати ташкил этади.
Анализатор – ташқи ва ички муҳитдан келадиган таъсиротларни қабул қилиб олиб, физиологик жараён бўлган қўзғалишни психик жараёнга, яъни сезгиларга
айлантирувчи нерв механизмлари тизими. Анализатор аппарати 3 қисмдан ташкил топган бўлиб, улар
қуйидагилардан иборат:периферик (рецептор) – ташқи қувватни нерв жараёнига ўтказадиган махсус трансформатор қисми;анализаторнинг периферик бўлимининг марказий анализатор билан боғлайдиган йўлларни очадиган афферент (марказга интилувчи) ва
эфферент (марказдан қочувчи) нервлар; анализаторнинг периферик бўлимларидан келадиган нерв
сигналларининг қайта ишланиши содир бўладиган қобиқ ости ва қобиқ бўлимлари. Анализаторнинг қобиқ
бўлимида рецептор ҳужайраларининг асосий қисми жамланган ўзак, яъни марказий қисм ва қобиқнинг турли жойларида маълум миқдорда мавжуд тарқоқ ҳужайра
қисмларидан таркиб топган ташқи қисм бўлади. Анализаторнинг ўзак қисмида рецептордан марказга интилувчи нервлар жойлашган бўлиб, кўплаб
ҳужайралардан иборат. Мазкур анализаторнинг
периферик, яъни тарқалиб кетган қисмлари бошқа анализаторларнинг ўзаклари билан ёндош соҳаларига киради ва алоҳида нарсаларни излаш жараёнида бутун бош мия қобиғининг катта қисми иштирок этишига
эришилади. Анализаторнинг ўзаги анализ ва синтез
қилиш функциясини бажаради, масалан, товушларнинг баландлиги. Тарқоқ қисмлар дағал анализ функцияларни, масалан мусиқий оҳанг ва товушларни фарқлаш билан боғлиқ бўлади. Анализатор нерв жараёнларининг ёхуд рефлектор ёйининг бутун йўли манбаси ва энг муҳим
қисмини ташкил этади. Рефлектор ёйи рецептордан таъсиротни мияга олиб борувчи нерв йўллари ва
эффектордан таркиб топгандир. Рефлектор ёйи элементларнинг ўзаро муносабати мураккаб
организмнинг теварак–атрофдаги оламда тўғри мўлжал олишнинг организмнинг яшаш шароитларига мувофиқ тарздаги фаолиятининг негизини таъминлайди.
Сезгилар таснифи ва турлари. Сезгилар қайси аъзолар ёрдамида ҳосил қилинишига қараб, қуйидаги турларга, яъни кўриш, эшитиш, ҳид билиш, таъм билиш, тери, мускул–ҳаракат, органик сезгиларга ажратилади. Улар сезги аъзолари қаерда жойлашганлигига қараб
тавсифланади.
Жаҳон психологияси фанининг сўнгги ютуқлари ҳамда атамаларига биноан сезгилар қуйидагича классификация қилинади. Ушбу таснифланишнинг дастлабки кўриниши инглиз олими Ч.Шеррингтонга тааллуқлидир. У
рецепторнинг қаерда жойлашганлигига қараб, сезгиларни уч турга бўлади.
Ташқи муҳитдаги нарса ва ҳодисаларнинг хусусиятларини акс эттиришгамослашган ҳамда рецепторлари тананинг сиртқи қисмида жойлашган сезгилар, яъни
экстрорецептив сезгилар;
Ички тана аъзолари ҳолатларини акс эттирувчи ҳамда рецепторлари ички тана аъзоларида, тўқималарда жойлашган сезгилар, яъни интерорецептив сезгилар.
Танамиз ва гавдамизнинг ҳолати ҳамда ҳаракатлари ҳақида маълумот (ахборот, хабар) берувчи мускулларда, боғловчи пайларда, мушакларда жойлашган сезгилар, яъни проприорецептив сезгилар.
Сезгиларнинг таснифи ва бу борадаги тадқиқотларни таҳлил қиламиз. Дастлабки мулоҳазалар интерорецептив сезгилар у борасида рус психологи А.Р.Лурия тадқиқот
ишини олиб борган. Унинг фикрича, интерорецептив сезгилар асл, туб, маънодаги сезгилар эмас, балки
эмоциялар билан сезгилар ўртасидаги оралиқ сезгилар сифатида намоён бўлади. Психология фанида мазкур
сезгилар тўла ўрганилмаганлиги сабабли уни “номаълум ҳислар” деб аталган. Бу асосан ички органларнинг хасталикларида вужудга келувчи ҳолатларни диагностика қилишда алоҳида аҳамият касб этади.
Интерорецептив сезгилар инсоннинг кайфиятида,
эмоционал реакциялари ўзгаришида кўзга ташланади , болада эса хатти–ҳаракатнинг кескин ўзгаришига сабаб
бўлади. Чунки бола тана аъзоларидаги ички ҳолатини англаш, ҳис қилиш имкониятига эга эмас. Шунинг учун ундаги хатти-ҳаракатнинг умумий ўзгариши белгилардан буни сезиш мумкин.
Интерорецептив сезгилар организмдаги ички
жараёнларни ўзаро ўрин алмаштириш мувозанатини таъминлаб туришнинг асоси ҳисобланади. Бу жараённи бир сўз билан айтганда, организмдаги жараёнларни ўзаро ўрин алмашиб туришнинг гемостази (барқарорлиги) деб аталади. Шунингдек, мазкур
сезгилар инсонда юзага келадиган пульс, зўриқиш, аффект ҳолатларини йўқотиш, туғилиб келаётган
майлларни қондириш билан боғлиқ вазифани бажаради.
Натижада ички тана аъзоларининг фаолиятини издан чиқариш ҳолати юз бериши мумкин.
Интерорецептив сезгиларнинг физиологик механизмлари интероцепция билан биргаликда К.М.Биков, В.Н.
Черниговкийлар томонидан атрофлича ўрганилган. Уларнинг фикрига кўра, бу нарсаларнинг барчаси шартли рефлектор фаолияти механизмларидан келиб чиққади
Проприоцептив сезгилар гавданинг фазодаги ҳолати
тўғрисида сигналлар билан таъминлаб туради. Улар инсон ҳаракатининг бошқарувчиси ҳисобланиб ва афферент асосини ташкил қилади.
Переферик рецепторлар мускуллар, пай ва бўғимларда жойлашган бўлиб, махсус таначалар шаклига эга ва улар Пуччини таначалари деб аталади.
Таначаларда вужудга келувчи қўзғатувчилар мускулларнинг ҳаракатлашуви натижасида ва бўғимлар ҳолатининг ўзгариши, нерв толалари ёрдамида, орқа миянинг орқа устунидаги оқ суюқлигига етказилади.
Қўзғовчилар Бурдах ва Голл ядросининг қуйи бўлимларига етиб келади ва ундан пўстости
тугунчаларидан ўтиб, бош мия катта ярим шарининг қоронғулашган зонасида ҳаракатларини якунлайдилар.
Проприорецепторлар ҳаракатнинг афферент асоси эканлигини А.Орбели томонидан, ҳайвонларда
П.К.Анохин, одамларда эса Н.А.Бернштейнлар томонидан ўрганилган.
Психологик маълумотларга кўра, гавданинг фазодаги ҳолати, сезгирлиги статик сезгиларда ўз ифодасини топади. Унинг маркази ички қулоқ каналларида
жойлашган бўлиб, улар ўзаро бир-бирига перпендикуляр бўшлиқда туташ ҳолатда ётади.
Масалан, бош ҳолатининг ўзгариши қуйидаги схемада кўриш мумкин:
а) эндолимфа суюқлигига боғлиқ қўзғалиш; б) эшитиш нерви;
в) вестибуляр нерви;
г) бош мия пўстининг чакка бўлмаси; д) мия аппаратига ўтади;
Вестибулятор сезги аппарати кўриш билан бевосита алоқада бўлиб, фазони мўлжалга олиш (ориентирлаш) жараёнида иштирок этади.
Масалан, автомобил йўлидан ўтиш ва ҳоказо. Бу жараён патологик ҳолатда ҳам учраши мумкин.
Экстрорецептив сезгилар интермодал, носпецифик сезги туркумларига ҳам ажратилади. Масалан, эшитиш органи орқали 10-15 секундга тебранишни сезиш мумкин, лекин қулоқ билан эмас, балки суяклар ёрдамида (мия қопқоғи, тирсак, тизза учлари) пайқаш–вибрация сезгилари дейилади. Масалан, карларни товушларни идрок
қилиши. Одатда вибрацион сезгирлик интермодал сезги деб ҳам номланади. Унинг қуйидаги кўринишлари ҳам мавжуд:
а) ҳид, таъм, ва маза сезгиларида;
б) ўта кучли товушда, ўта ёрқин ёруғликда;
в) уч хил таъсирнинг уйғунлашган интегратив ҳолатида;
Сезгининг носпецифик шаклига терининг фото сезгирлиги кириб, у рангларни, нозик жумлаларни
ажратиш, қўл учлари билан сезиш орқали рўёбга чиқади. Терининг фото сезгирлиги А.Н.Леонтьев томонидан кашф қилинган бўлиб, бу нарса кўпгина ҳолатларга оқилона
ёндашиш имкониятини вужудга келтиради. Тадқиқот асосан қўл учига яшил ва қизил рангларни юбориш орқали амалга оширилган. Терининг фото сезгирлиги табиати психологияда етарли даражада ўрганилмаган.
Сезги турлари
Психология фанида учта катта гуруҳга ажратилган сезгилар (экстрорецептив, проприорецептив,
интрорецептив) ўз навбатида қуйидаги турларга ажратилади:
Кўриш сезгилари; Эшитиш сезгилари;
Ҳид билиш сезгилари; Таъм билиш сезгилари; Тери сезгилари;
Мускул –аракат (кинестетик); Статистик сезгилар;
Органик сезгилар;
Мускул – ҳаракат сезгилари, статик сезгилар
Мускул-ҳаракат сезгилари мотор сезгилар деб номланиб, уларга оғирликни, қаршиликни, органлар ҳаракатини
билиш сезгилари киради. Уларнинг органлари–гавда мускуллари, пайлар, бўғимлардан иборатдир.
Органларнинг таркибида сезувчи нервларнинг чекка тармоқлари мавжуд бўлиб, уларнинг таъсирида ҳаракат ва статик сезгилар вужудга келади.
Мускул - ҳаракат сезгиларининг физик сабаби
мускулларга таъсир этувчи нарсаларнинг механик тазйиқи ва гавда ҳаракатларидир.
Статик сезгилар гавданинг фазодаги ҳолатини сезиш ва мувозанат сақлаш сезгилари деб аталади.
Гавданинг фазодаги ҳолатини билиш ва мувозанат сақлаш сезгиси учун ички қулоқдаги вестибуляр аппарат
рецептор вазифасини бажаради. Вестибуляр аппарат қулоқ даҳлизи ярим доира каналларидан ташкил топган бўлади, сезувчи нерв тармоқлари эса гавданинг фазодаги ҳаракатини ва ҳолатини бошқаради. Гавда мувозанатини сақлашда алоҳида аҳамият касб этиб, улар
эндолимфада сузиб юрадиган майда оҳактош кристаллардан ташкил топган.
Органик сезгилар
Органик сезгиларнинг рецепторлари ички органларда, қизилўнгач, меъда, ичак, қон томирлари, ўпка ва шу кабиларда жойлашган бўлади. Ички органлардаги жараёнлар органик сезгилар рецепторларининг
қўзғатувчиларидир.
Уларга қуйидагилар киради; а) Оғриқ сезгилар;
б) чанқов сезгилари; в) нохуш туйғулар;
г) очликни сезиш.
Сезгиларнинг умумий қонуниятлари
Сезгиларнинг юзага келиши маълум
қонуниятларнинг асосида юз беради. Сезгилар бирор бир сезги аъзосининг қўзғалишидан ҳосил бўлади. Қўзғатувчи рецепторга таъсир этиши биланоқ сезги ҳосил бўлмайди. Қўзғатувчи таъсир эта бошлагандан бир неча вақтдан
кейин сезги ҳосил бўлади. Лекин сезгиларнинг ҳар хил турлари фақат ўзига хослиги билан эмас, балки улар учун умумий бўлган хусусиятлар билан ҳам ифодаланади.
Сезгиларнинг сифати, жадаллиги узоқ давом этиши ва кўп жойларда юз бериши ана шундай хусусиятлар жумласига киради. Қуйида сезгиларнинг хусусиятлари яққол
ифодаланган.
Сифат – мазкур сезгининг асосий хусусияти бўлиб, уни бошқа сезги турларидан фарқлайди ва айни шу сезги тури доирасида ўзгариб туради. Масалан, эшитиш
сезгиси паст–баландлиги, майинлиги, зўрлиги билан фарқ қилади ва ҳоказо.
Сезгининг жадаллиги унинг миқдорини ифода этадиган хусусият бўлиб, таъсир келаётган
қўзғатувчининг кучи ва рецепторнинг функционал ҳолати билан белгиланади. Сезгининг давомийлиги унинг вақтинчалик хусусияти ҳисобланади. У ҳам сезги
аъзосининг функционал ҳолати билан лекин асосан қўзғатувчининг таъсир қилиш вақти ва таъсирнинг
жадаллиги билан белгиланади. Қўзғатувчи сезги аъзосига таъсир қилиши биланоқ сезги ҳосил бўлмайди, балки бир оз вақт ўтгач ҳосил бўлади. Бу сезгининг латент (яширин) даври деб аталади. Латент даври ҳар хил сезги тури учун турлича, масалан, тактил сезгилари учун 130
миллисекунд бўлса, оғриқ сезгиси учун 370 миллисекундан иборат.
Билинар – билинмас сезги ҳосил қилувчи қўзғатувчининг минимал кучи сезгирликнинг қуйи
чегараси дейилади. Сезгиларнинг қуйи чегараси анализаторнинг абсолют сезгирлиги даражасини
аниқлайди. Масалан, 1 грамм қандни 1 пиёла чойдаги мазаси унча сезилмайди. 0.1 см қоғозни қўл кафтига
қўйилса, унинг оғирлиги сезилмайди. Сезги чегарасининг меъёри қанчалик кичик бўлса, мазкур анализаторнинг
сезгирлиги шунчалик юксак бўлади.

2.