Atrofimizdagi ob’ektiv olam turli fanlarning o’rganish ob’ekti

Psixologiyasining metodlari. 1-BILET 2-SAVOL

Endokrin tizimning inson organizmi va xulq-atvoridagi ahamiyati.

Психиканинг моддий асоси нерв системаси ва бош мия ҳисобланади. Шу сабабли нерв системасининг
тузилишини ва қандай ишлашини билмасдан туриб, психик ҳаёт ҳодисаларини тушуниб бўлмайди.
Нерв сиетемаси нерв тўқимасидан иборат, бу тўқима эса нерв ҳужайраларидан ташкил топган. Нерв ҳужайраси протоплазмадан тузилган тана бўлиб, икки турли
ўсимталари бор, бу ўсимталарнинг бир хиллари калта, бошқа бир хиллари узун бўлади. Калта ўсимталари
сертармоқ бўлиб, дендритлар деб аталади. Узун
ўсимталари аксонлар ёки нейритлар деб аталади. Ҳар бир ҳужайрада бу ўсимталар иккитадан ортиқ бўлмайди.
Нейрит иккита пардабилан ўралган. Нейритга ёпишиб турадиган биринчи пардаси ёғсимон парда бўлиб, уни эт парда ёки миелин пардаси деб аталади. Иккинчи ташқи пардасини шванн пардаси дейилади. Бу пардалар толадан ўтувчи нерв қўзғалишини ажратиб турувчи
изолясиядек бир вазифани ўтайди. Нейрит, одатда, нерв толаси, деб аталади.
Нерв ҳужайраси, унинг ўсимталари ва уларни қопловчи пардалар биргаликда нейрон деб аталади Нерв
системаси жуда кўп нейронлардан тузилган. Нерв толалари миядан тутам-тутам бўлиб чиқиб нерв цволини ёки, оддий сўз билан айтганда, нервни ҳосил қилади.
Нерв ҳужайралари ва миелинсиз толалар тўплами миянинг кул ранг моддасини, миелинли нерв толаларининг тўплами эса мия-нинг оқ моддасини ташкил этади. Ҳужайралар – уларнинг ядролари ва толалари синапслар деган махсус майда толачалар
ёрдами билан бевосита боғланади (синапс грекча сўз бўлиб, “илгак” деган маънони билдиради).
Нерв системасининг махсус хоссалари бор, бу хоссалардан асосийлари қўзғалувчанлик ва ўтказувчанликдир. Бу хоссалар шундан иборат.
Агар нерв толасининг бирон жойига тегилса, иссиқ; совуқ, электр токи, химиявий моддалар ва бошқа шу кабилар
билан таъсир этилса, ёки қўзғатилса, нерв толасининг қўзғатилган жойида махсус физиологик жараёнлар рўй беради, буни қўзғалши дейилади.
Агар нерв толаси етарли даражада қўзғатилса, бу
қўзғалиш содир бўлган жойидагина қолмай, балки нерв толаси бўйлаб тарқалади ва бир нерв ҳужайрасидан
иккинчи нерв ҳужайрасига ўтади, ниҳоят, қўзғатиш кучи
муайян даражага етганда қўзғалиш бутун нерв системасига ёйилиши мумкин.
Нерв тўқимасида қўзғалиш жараёни юз берганда бир қанча ҳодисалар: электр, химик, иссиқлик ҳодисалари пайдо бўлади. Ёнма-ён турган бир нерв ҳужайрасининг аксони билан иккинчи нерв ҳужайрасининг туташадиган жойи – синапслар борлиги туфайли, қўзғалиш нерв толаларида бир томонга тарқалади. Миелин пардаси борлигидан, қўзғалиш нерв толасида айрим-айрим тарқалади.
Одамнинг нерв системаси ҳайвонот оламининг узоқ
эволюсияси жараёнида ва одамнинг тарихий тараққиёти давомида вужудга келган.Нерв системаси биринчи марта ковак ичли ҳайвонларда рўйи роц кўринади. Бу нерв
системаси бутун организмга ёйилган айрим ҳужайралардан тузилган. Масалан, гидроид
полипларнинг нерв системаси шундай бўлади. Бу – диффуз типда тузилган нерв системасидир
Умуртқали ҳайвонлар билан одамда нерв системаси мураккаб тузилган бўлиб, уч қисмга – марказий,
перифериядаги ва вегетатив қисмларга бўлинади.
Пўст остидаги соҳа ва пўст остидаги тугунлар дифференциаллашмаган ва умумий сезувчанлик
марказидир. Эмосия ва инстинктларимиз шу соҳа билан чамбарчас боғлиқдир Ҳаракатларимизни идора этиш учун пўст оцидаги тугунлардан тарғил жисмнинг аҳамияти
айниқса каттадир. Тарғил жисм зарарланганда, одатда, ҳаракат кучаяди, аммо пойма-пой бўлади.
Юксак даражада ташкил топган ҳайвонларда психик жараёнларнинг ва одамда онгли жараёнларнинг бевосита моддий асоси бош мия пўстидир. Бош миянинг
пацроқдаги бошқа ҳамма қисмлари, шунингдек, орқа мия онгсиз рефлектор ҳаракатларнинг марказлари бўлиб, хилма-хил физиологик жараёнларни идора этади.
Бош миянинг юқорида айтилган ҳамма қисмлари ва орқа мия марказий нерв системаси босиб ўтган тараққиёт
ёълининг босқичларидир. Бош миянинг тараққиётидаги ҳар бир қисми (пацдан юқорига қараб ҳисоб қилганда) ўзидан аввалги қисмнинг уцига қатланган. Орқа мия, ундан кейин эса узунчоқ мия марказий нерв
системасининг энг қадимги қисмларидир. Олдинги мия ва пўст генетик жиҳатдан миянинг знг ёш қисмларидир.
Марказий нерв системасининг юқориги қисмлари тараққий қилгунича пацдаги (қадимги) қисмлари мураккаброқ психик функцияларни хам бажарган деб ўйлаш мумкин. Марказий нерв системасининг юқориги қисмлари таркиб топиб тараққий қилиши билан,
мураккаброқ психик функциялар миянинг юксак тараққий қилган қисмларига ўтди. Шу билан бирга психик
функциялар тобора мураккаблашиб ва такомиллашиб борди. Психик функциялар миянинг юксак тараққий қилган қисмларига ўтиши билан миянинг пацдаги
қисмлари муайян рефлекс ва инстинктив ҳаракатларнигина идора этадиган бўлиб қолди.
Бунинг ҳақиқатан ҳам шундай эканлигини қуйидаги ҳоллар кўрсатиб турибди. Биологик тараққиётнинг анча
пац босқичларида турган ҳайвонларнинг мия пўсти ва олдинги мияси олиб ташланганда, бу қисмларнинг функциясини пацроқдаги қисмлар ўтай бошлайди.
Масалан, олдинги мияси олиб ташланган бақа тамомила нормал бақага ўхшайди. Бундай бақа одатдагича ўтиради; бақа турган тахта ағдарила бошласа, у ағанаб
тушмасликка ҳаракат қилади; агар бақа чалқанча ағнаб тушса, ўнгланиб олади. Шундай қилиб, бақа мия ярим шарларидан маҳрум бўлса ҳам ҳаракат қилиш ва ўз ҳаракатларини мувофиқлаштириш қобилиятини сақлаб қолади.
Ярим шарлари олиб ташланган каптар оғзига солинган овқатни ейди, туртиб юборилса юради; бундай каптар туртинмасдан уча олади. Аммо каптар туртиб
юборилмаса, одатда, қимирламай тураверади. Агар ит миясининг иккала ярим шари олиб ташланса, сунъий суратда боқилиб борилсагина бир неча йил яшай олади. Бундай ит оғзига солинган овқатни ейди, юра олади. Ит урилса вангиллайди қаттиқ товуш эшитганда сапчиб тушади. Аммо бундай ит ўзича овқат қидириб
тополмайди ва ҳатто яқинидаги овқатни ҳам топиб ея олмайди. Бу ит уни боқувчи кишиларни танимайди. Аввал ҳосил қилган малакалари шу билан бирга, янги малакалар ҳосил қилиш қобилияти ҳам ёъқолади. Баъзи
физиологлар маймунларнинг ярим шарларини олиб ташлаб тажрибалар қилганлар. Маймунлар операсия
қилингандан кейин психик функциялари ёъқолиши билан бирга, ҳаракатни мувофиқлаштириш тизими ҳам
бузилган. Ўлар тўппа-тўғри ўтириб тура олган, шунингдек,
нарсаларни чангаллай олган, аммо мураккаброқ ҳаракатлар, айниқса юриш қобилияти бузилган.
И.П.Павлов юксак нерв фаолиятига доир
текширишларида шундай ҳодисаларни илмий асосда тушунтириб берди.
Ҳайвонлар бош миясининг айрим қисмларини олиб ташлаш уцидаги тажрибалар шуни кўрсатдики, ҳайвон биологик тараққиётнинг қанча юқори босқичида турса, қуйи қисмларининг юксак психик функцияларни бажара олиш имконияти ўшанча кам бўлади.
Одамда миянинг қуйи қисмлари юксак психик
функцияларни бажаришга мутлақо қобил эмас. Одам миясининг пўсти оцидаги қисмлари пўст функциясини лоақал қисман ҳам бажара олмаса керак. Ярим шарларсиз туғилган болалар (аненсефаллар)ни кузатиш бу ҳолатни жуда равшан тасдиқлайди. Одатда бундай болалар узоқ яшамайди. Шундай болалардан бирининг фақат уч йил-у тўққиз ой яшагани маълум. Бу бола доим
ётган, туришга бирон марта ҳам ҳаракат қилиб кўрмаган. У нарсаларни ушлашга ҳеч уринмаган, ҳатто нарсаларни қўлда ушлаб туришни ҳам билмаган. Фақат юзида баъзи бир ҳаракатлар кўрилган; у баъзан ижирғанган; эмганда ва қошиқлаб овқат берилганда лаблари ва тили ҳаракатга келган. Бола таги булғанганда ҳам ҳеч бир парво
қилмаган. Бу бола билан гаплашиш ёки унга бирон нарса ўргатиш асло мумкин бўлмаган. Унда ҳатто энг оддий кўникмалар ҳам ҳосил бўлмаган.
Юқорида айтилганлардан, миянинг пўст оцидаги
қисмларининг психик ҳаётга ҳеч қандай алоқаси ёъқ, деган маъно чиқмайди. Ярим шарлар пўсти ўз толалари билан бош миянинг ҳамма қисмларига ва орқа мияга боғланган. Шу билан бирга, юқорида айтилганидек, орқа миядаги нерв ҳужайраларининг толалари ва пўст оцидаги соҳаларнинг толалари ярим шарлар пўстининг
қисмларига боғлангандир. Шу сабабли бутун марказий нерв системаси ва унинг фаолияти бўлмаса, психик ҳаёт ҳам бўлмас эди.
Шу билан бирга, бутун нерв системасининг ва бутун организмнинг фаолиятида бош мия пўсти асосий рол ўйнайди И.П.Павлов таълимотига кўра, ярим шарлар пўсти организмдаги ҳамма функцияларни идора этади.
Павлов таълимотига кўра, катта ярим шарлар пўсти организмнинг барча функцияларини бошқаради.

4.