Atrofimizdagi ob’ektiv olam turli fanlarning o’rganish ob’ekti

savolHis etish yoki sezgining filogenetik taraqqiyoti shuni ko’rsatadiki, hayvonlarda ma’lum narsani sezish, his etish ularning biologik jihatdan zaruriyat ehtiyoj ekanligiga qarab rivojlangan. Bu holatlar ko’pincha xorij olimlari tomonidan izchil ravishda o’rganilgan, ularning o’ziga xos omillar

mexanizmlari mavjudligi ta’kidlab o’tilgan. Masalan, turli asalari xatti-harakatlari kuzatilganda, gulga o’xshash murakkab geometrik shaklga nisbatan asalarining differentsirovkasi oson kechgan. Agarda shu murakkab geometrik shakl gullarga oid bo’lmasa, u holda arida differentsirovka juda qiyinchilik bilan vujudga kelgan.
Tadqiqotchi Botsning kuzatishicha, jonivorlar qurt- qumursqalarga xos bo’lgan tovushlarga nisbatan xuddi shu turdagi harakatlarga befarqlik bildirmagan, moboda tovushlar qattiq va tez sur’atda kechsa, ularga hech qanday e’tibor bermagan. Ushbu vazifani olim biologik shartlanganlikdan
kelib chiqqan tabiiy ehtiyoj, instinkt bilan uzviy bog’lagan.
Bioximik nazariya tashqi ta’sir ostida nerv hujayralarida yuz beradigan o’zgarishlarni qayd qilish va xotira jarayonida DNK va RNK ahamiyatini aniqlashga qaratilgandir. DNK xotirani
genetik tug’ma tashuvchi sifatida, RNK esa individual xotiraning ontogenetik asosi sifatida qabul qilinadi. Kibernetik nazariya bo’yicha xotira ma’lumotni qabul qilib olish, qayta esga tushirish va unutishdir. Agarda insoniyatning tarixiy taraqqiyoti muammosidan chetlanib, ushbu masalani olib qarasak, u holda amaliy faoliyat birlamchi ekanligiga ishonch
hosil qilamiz. Buning uchun insonning ontogenetik taraqqiyotini dastlabki fazasiga murojaat qilamiz. Bola tug’ilishdan tortib, to uning bog’cha yoshigacha davrini
amaliy faoliyatda ko’rgazmali-harakat tafakkuri o’sishining asosiy pallasi deb atash mumkin. Mazkur yoshdagi inson zoti ana shu amaliy faoliyat negizida aqliy harakatlarni amalga oshiradi, amaliy bilimlarni o’zlashtiradi, natijada ko’rgazmali- harakat tafakkuri o’sa boradi.

7. 
   VARIANT
   

1. 
   Hayvonlar intellektual xatti-harakat shakllari
   

Aqlli harakatlar hayvonlarga moslashishning eng yuqori shakli. Ular atrof-muhitni refleks aloqalar asosida, hayvonlardan foydalanish xususiyatlariga asoslangan.
Intellektual xulq-atvor miyaning katta sharlarining po’stlog’i. Barcha intellektual harakatlar eng yuqori jarayonlarga bog’liq. Asabiy faoliyat. Xonalardan birida go’shtni payvand qilgan it, ehtimol, uzoq vaqt orqaga qaytish va bir bo’lak go’shtni topish uchun. Bu shuni bajarishi mumkin, chunki asabiy faoliyatning yuqori qismlari, go’sht bo’laklari uni oddiy begona tirnash xususiyati bilan kelmagan, ammo murakkab majmuada boshqa ko’plab tirnash xususiyati bilan bog’liq edi. Agar bu it miya po’stini kesib tashlasa va u bilan bir xil tajriba bo’lsa, u er qobig’i bo’lmaganda, ilgarigi turdagi tirnash xususiyati aks ettirish imkoniyatidan mahrum go’sht
bo’laklari. Yaltiroq po’stlog’i, it hatto oddiy aloqani shakllantirmaydi va oddiy so’zsiz reflekslar turiga kirmaydi:
xonaga olib kelinishi, bu xonadan hech qayoqqa ketmaydi; Bu
faqat bevosita tashqi g’azabga javob berishga qodir.
Hayvonlarda intellektual harakatlar ibtidoiy tabiatga ega va ularning xatti-harakatlarida ustun pozitsiyani egallamaydi.
Atrof-muhitga moslashishning asosiy shakllari ular instinm va ko’nikmalar. Hatto eng yuqori hayvonlarda ham, intellektual harakatlar ish bilan bog’liq: ular ulardan kelib chiqadi, ammo asosiy qadriyatlarga ega emaslar va ularning tajribalariga mos kelmaydi.

2. 
   Xayol haqida tushuncha. Xayol jarayonlari.
   

Xayol deb odamning ongida ilgaridan bor bo’lgan vaqtli aloqalarning (assotsiatsiyalarni) qaytadan tiklanishi va bir-biri bilan yangicha qo’shilishi orqali narsa va hodisalarning yangi obrazlarini hosil qilishga aytiladi.
Kishining butun ruhiy hayoti shaxsning bilish faoliyati va
emotsional irodaviy holatlari bilan uzviy bog’liq. Xayol idrok, xotira, tafakkur kabi mantiqiy bilish jarayonlari bilan uzviy bog’liq holda rivojlanadi. Xayolning mahsuli shundaki, u orqali avvalgi tajribalar qayta ishlanadi. Xayol tafakkur bilan shunday bog’liq-ki, xayol ham, tafakkur ham muammoli vaziyatlardan kelib chiqadi va shaxs ehtiyojlariga asoslanadi.
Tafakkurda fikrlar, tushunchalar asosida ifodalanadi.

3. 
   Tafakkur haqida tushuncha. Tafakkur va hissiy bilish.Tafakkur deb narsa va hodisalar o’rtasidagi eng muhim bog’lanishlar va munosabatlarning ongimizda aks ettirilishiga
   

aytiladi.P.Ya.Galperin fikriga ko’ra, tafakkur-bu orientirlash- tadqiqot faoliyati, orientirovka jarayondir, ya’ni orientirovka- jarayon, orientirovka faoliyat. Muallif psixologiya fani
intellektual masalalarni yechishda sub’ektning tafakkuriga orientirovka qilish jarayonini o’rganishga asoslanadideb tushuntiradi. P.Ya.Galperin tafakkurning boshqa jihatlarini o’zining aqliy harakatlarni bosqichma-bosqich shakllantirish nazariyasidan kelib chiqqan holda yoritishga intiladi.
Tafakkur jiddiy ravishda yangilik qidirish va ochishga ijtimoiy jihatdan bogliq, aloqador psixik jarayondir. Tafakkur amaliy faoliyat asosida hissiy bilimlardan paydo bo`ladi va hissiy
bilim chegarasidan ancha tashqariga chiqib ketadi. Tafakkur arabcha “fikr” so`zidan kelib chiqqan bo`lib, o`ylash, muhokama, mushohada va fikr yuritish ma’nolarini bildiradi. Bilish faoliyati sezish va idrok qilishdan boshlanadi va keyin tafakkurga o`tib ketishi mumkin. Biroq istagan tafakkur hatto eng rivojlangan tafakkur ham hamisha hissiy bilim bilan, ya’ni sezgi, idrok va tafovutlar bilan bog`langan bo`ladi. Tafakkur faoliyati o`zining butun materialining faqat bitta manbadan, ya’ni hissiy bilishdan oladi.

4. 
   Muloqot vazifalari. Muloqotning psixologik asosi.
   

Muloqot- kamida ikki kishining o’zaro ta’sir jarayoni bo’lib, bu ta’sir davomida axborot almashinadi, munosabat o’rnatiladi, rivojlantiriladi.
L.A. Karpenko taklif etgan tasnifga ko’ra, muloqotning quyidagi vazifalari ajratib ko’rsatiladi.

• 
  Aloqa o’rnatish vazifasi – suhbatdoshni aloqaga kirishish uchun tayyorlash;
  
• 
  Informatsion vazifa – suhbatdosh bilan muayyan
  

ma’lumotlar, fikrlar va rejalarni almashish;

• 
  Faoliyatga undash – suhbatdoshni biror harakatni bajarishga stimullashtirish;
  
• 
  Koordinatsion vazifa- suhbatdosh bilan hamkorlikdagi faoliyatni tashkil etish va uni amalga oshirishda harakatlarni muvofiqlashtirish;
  
• 
  Tushunishni ta’minlash vazifasi – suhbatdoshning fikrlari va hissiyotlarini tushunish;
  
• 
  Amotiv vazifasi – suhbatdoshda muayyan hissiyotlarni
  

uyg’otish hamda ularni o’zgartirish;

• 
  Munosabat o’rnatish – munosabatlar tizimidagi shaxsiy
  

o’rnini, mavqeini aniqlash;

• 
  Ta’sir ko’rsatish – suhbatdoshning xulq-atvori shaxsiy xususiyatlari maqsadlari va ustanovkalarini o’zgartirish.
  

5. 
   Umumiy psixologiyaning predmeti, vazifalari
   

Psixologiya fanining predmeti. Boshqa fanlardan farqli ravishda, psixologi-ya fanining predmeti, u bahs yurituvchi hodisalarning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash va tushunish qiyinroq. Buning sababi psixik hodisalarning o‘zgaruvchanligi, odamni qurshab turgan tashqi olamdagi hodisalardan farq qilishida. Psixologiyaning predmeti psixika deb atalmish turli hodisalar (idrok, xotira, tafakkur, iroda va huquq) bo‘lib, ular voqelikdagi haqiqiy hodisa va fanlarga qarama-qarshi qo‘yib kelingan. Psixologiyaning predmeti bo‘lgan munosabat uning nomida aks ettirilgan. «Psixologiya» so‘zi ikki (grekcha so‘z
«psyuxe» «jon, ruh», «logos» «ta’limot») birikmasidan iborat bo‘lib, «ruh, jon» haqidagi ta’limot degan ma’noni anglatadi. Psixik hodisalarning barchasi «psixika», «odam psixi-kasi»,
«kishining ichki dunyosi», «ruhiy hayoti» kabi nomlar bilan ataladi.
Psixologiyaning vazifalari boshqa fan vazifalaridan ancha murakkabroq, chunki psixologiyada bilishning obyekti va subyekti o‘zaro bir-biriga bog‘liq bo‘ladi.
Ushbu fanning asosiy vazifasi psixologiyaning mohiyati psixika va ong tushunchalari psixik jarayonlar holatlar xususiyatlar haqidagi bilimlar hisoblanadi.

7.