Sodda gap turlari

---

1 
2-MA’RUZA: GAPLARNING TUZILISH JIHATDAN TURLARI.
SODDA GAP TURLARI 

Gaplar tuzilish jihatdan ikki guruhga bo‘linadi: 

1. Sodda gap
bir predikativ birlikdan iborat bo‘lib, uning tarkibi ayrim 
gaplarga bo‘linmaydi. Masalan: 
G‘ir-g‘ir shabada turli-tuman giyohlarning 
hidlarini olib keladi. (O.). Oqil va donolar bilan suhbatdosh bo‘ling. («Oz-oz 
o‘rganib dono bo‘lur»).
2. Qo‘shma gap
mazmun va grammatik jihatdan birikkan ikki va undan 
ortiq predikativ birliklardan tuzilib, uning tarkibi ikki va undan ortiq gaplarga 
bo‘linadi. Masalan: 
Hali daraxtlar barg chiqarmagan-u, pushti guldastaga 
o‘xshab
gullagan bir tup bodom qo‘shni hovlining devori osha yashnab turibdi. 
(P.Q.). Haqiqiy do‘stlik suvdek zilol, qalbaki do‘stlik – tuz qo‘shilgan asal. 
(Maqol).
Sodda gap turlari
Sodda gaplar grammatik asosining tarkibiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: 
1) ikki 
bosh bo‘lakli gaplar; 2) bir bosh bo‘lakli gaplar.
Grammatik asosi ikki bosh bo‘lakdan: ega va kesimdan iborat bo‘lgan gaplar 
ikki bosh bo‘lakli gaplar deyiladi. Masalan: 
Mehnatdan do‘st ortar. (Maqol).
Grammatik asosi bir bosh bo‘lakdan iborat bo‘lgan gaplar bir bosh bo‘lakli 
gap deb yuritiladi. Masalan: 
Gapni gapir uqqanga, jonni jonga suqqanga. (Maqol).
Sodda gaplar ikkinchi darajali bo‘laklarning qatnashishi-qatnashmasligiga 
ko‘ra ikki xid bo‘ladi: 
yig‘iq
gaplar va 
yoyiq
gaplar. 
Bosh bo‘laklardangina yoki bir bosh bo‘lakdan tashkil topgan gap yig‘iq 
gap, ikkinchi darajali bo‘laklar ham ishtirok etgan gap yoyiq gap deyiladi. 
Masalan: 
Yomg‘ir tindi. Bulutlar hamon qaysarlik bilan quyosh yuzini to‘sib 
turardi. (S.Karomatov)
. Birinchi gap yig‘iq gap bo‘lib, faqat bosh bo‘laklardan 
tuzilgan. Ikkinchi gapda bosh bo‘laklar (
bulutlar
– ega, 
to‘sib turardi
– kesim)dan 
tashqari, ikkinchi darajali bo‘laklar ham (
hamon, qaysarlik bilan
- hollar, 
quyosh
- 
aniqlovchi, 
yuzini
– to‘ldiruvchi) qatnashgan. Shuning uchun bu gap yoyiq gapdir. 
Bir bosh bo‘lakli gaplar ham, ikki bosh bo‘lakli gaplar ham zarur 
bo‘laklarning to‘la ifodalanishi yoki tushirilishiga ko‘ra ikki turga ajratiladi: to‘liq 
gap va to‘liqsiz gap. To‘liq gaplarda fikrni ifodalash uchun zarur bo‘laklarning 
barchasi qatnashadi, to‘liqsiz gaplarda zarur bo‘laklarning biri yoki bir qismi 
tushiriladi. 
Masalan: 
- Ilgari qayerda ishlagan edilar?
(To‘liq gap). – 
Dastavval 
Surxondaryoda, keyin qarshi cho‘lida. (O.Y.)
(To‘liqsiz gap). 
Sodda gaplar bo‘laklarga ajralish-ajralmasligiga ko‘ra ikki xil 
bo‘ladi: 
bo‘laklarga ajraladigan gaplar 
va
 bo‘laklarga ajralmaydigan gaplar
. 
So‘zlar bog‘lanmasidan yoki yakka so‘zdan tuzilib, gap bo‘laklarini aniqlash 
(ajratish) mumkin bo‘lgan gaplar bo‘laklarga ajraladigan gaplar deb yuritiladi. 
Masalan: 
Mashina darvoza oldida to‘xtadi. (O.Y.).
Bir so‘zdan tashkil topib, 
tarkibi bo‘laklarga ajratilmaydigan gaplar bo‘laklarga ajralmaydigan gaplar 
yoki 
so‘z-gaplar
deyiladi. Masalan
: - 
Assalomu alaykum
, dada. (P.Q.).

---

2 
Ikki bosh bo‘lakli gapning tuzilishi
Ikki bosh bo‘lakli gap ikki grammatik tarkibi: ega tarkibi va kesim tarkibi 
mavjud bo‘lgan gapdir. 
Ega yoki ega va unga taalluqli so‘zlar ega tarkibini tashkil etsa, kesim 
yoki kesim va unga taalluqli so‘zlar kesim tarkibini tashkil qiladi. 
 
21.1.4. To‘liq va to‘liqsiz gaplar haqida ma'lumot 
Fikrni ifodalash uchun zarur bo‘lgan gap bo‘laklarining barchasi 
qatnashgan gaplar 
to‘liq gaplar
dеyiladi: 
Ulardan xat kеldimi?
Nutq vaziyatidan ma'lum bo‘lgan ayrim bo‘laklari tushirilgan 
gaplar 
to‘liqsiz gaplar
dеyiladi:
- Siz maktabga borasizmi? - Boraman 
(ega -
mеn
, hol – 
maktabga
tushirilgan). 
To‘liqsiz gaplarning turlari:
1) dialogik nutq tarkibidagi
: 
Kim 
kеlmadi? Ahmad. 
2) ibora tarzidagi:
Tug‘ilgan kuningiz bilan!
Navro‘zingiz 
muborak! 
3) qo‘shma gap tarkibidagi:
Yaxshidan ot qoladi, yomondan dod 
(qoladi).
To‘liqsiz gaplar suhbatda, so‘zlashuv nutqida va badiiy asarlarda 
ko‘proq qo‘llanadi.

---

Document Outline

• 21.1.4. To‘liq va to‘liqsiz gaplar haqida ma'lumot