|
Chuchuk suv muammosi. Biosferada chuchuk suv barcha
suv zaxirasining bor-yo‘g’i 2 % ini tashkil qilib, uning 99 ki muzliklarga to‘g‘ri keladi. Daryo va ko‘llardagi chuchuk suv zaxirasi 90 ming km' ni tashkil qilib, odam tomonidan yiliga unlng 4 ming km' qismi ishlatiladi. Shundan qishloq xo‘jaligida 70 i, qolgan 30 i esa sanoat va maishiy xo‘ja1ikda qo‘l1aniladi. Hisob- kitoblarga qaraganda chuchuk suv zaxirasi insoniyatga yana bir necha o‘n yilga yetadi xolos. Chuchuk suvning og‘ir metallar, fenol, pestitsidlar, neft mahsulotlari, aktiv moddalar bilan zararlanishi yildan yilga kuchayib, hozirgi kunda yiliga 15 mlrd. t. ni tashkil etmoqda.
Cho’llanish muammosi. Yer kurrasi quruqligininğ 40 mln km2 maydoni qurg‘oqchi1ik mintaqasi bo‘lib, dunyo aholisining 15% dan ortig‘i ushbu hududda yashaydi. Qishloq xo‘jaligining tezkor rivojlanishi, sug‘ori1adigan yerlar va yaylovlardan noto‘g‘ri foydalanish hamda o‘rmon1arning betartib kesilishi natijasida cho‘llanish darajasi yil sayin ortmoqda. Inson tasirida vujudga kelgan cho‘llar 9,1 mln. km2 ga yetdi. Hozir sayyoramizda yiliga 6 mln. ga yer cho‘1ga aylanmoqda.
Dunyo okeanining ifloslanishi. Dunyo okeanining iflosla- nishi jahon ahamiyatiga ega bo‘1gan ekologik muammoga aylanib bo‘ldi. Dengiz va okearılar asosan neft va neft mahsulotlari, sanoat
va maishiy oqovalar, og‘ir metallar, radioaktiv birikmalar va boshqalar bilan i floslanadi. O‘ rta dengiz yer yuzidagi eng ifloslangan dengiz hisoblanadi. Okean yuzasining neft bilan qoplanishi «okcan-at mosfera» tizimida o‘zaro aloqadorlikning buzilishiga va yer yuzida kislorodning asosiy manbalaridan biri bo‘lg.ın yashil o‘simliklar — fitoplanktonning ııobud bo‘1ishiga olib kcladi. Bu esa o‘z navbatida okeandagi biologik mahsuldorlik kamayishiga sabab bo‘1moqda. Dunyo okeanining ifloslanishi nafaqat global ekologik, balki ijtimoiy oqibatlariga ham olib kelishi muqarrardir. Yer yuzida hayot beshigi bo‘1gan Dunyo okeanini muhofaza qilish va okean resurslaridan oqilona foydalanishni ta’ minlash turli davlatlarning o‘zaro hamkorligi natijasida muvaffaqiyatli amalga oshirilishi mumkin.
Yer yuzasining ayrim mintaqalariga xos tabiiy-iqlim, ijtimoiy- ekologik, tabiat bilan inson o‘rtasidagi o‘zaro aloqalari natijasida yuzaga keladigan ekologik muammolar mintaqaviy ekologik muammolar deb ataladi. Mintaqaviy ekologik muammolarga bahc berishning mezoni ha o va suvning ifloslanishi, tuproq eroziyasi, yaylovlarning ishdan chiqishi, o‘rmotılarda daraxtlarning kesilishi belgilangan miqdordan oshib ketishi va boshqalar hisoblanadi. Markaziy Osiyodagi mintaqaviy ekologik muammolardan eng muhimi Orol va Oro1bo‘yi ekölogik muammosidir. Oro1 va Orol- bo‘yidagi ekologik ahvolning keskinlashuvi jahon jamoatchiligini tashvishga solmoqda. Yaqin o‘tmishda dunyodagi eng yirik ko‘11ardan biri hisoblangan Orol tezlik bilan qurib bormoqda. Hozirgi kunga kelib, Oro1 dengizi sathi 29 metrga pasaydi, akvatoriya maydoni 5,8 baravar kamaydi, suv hajmi 1064 dan 80 km' gacha na undan ortiq kamaydi, suv sho‘r1igi g‘arbiy qismda 110—112 g/1, sharqiy chuqurlikda esa 280 g/1 ga yetdi. Dengiz sohildan 120-200 km ga uzoqlashdi.
Orol dengizining qurishiga asosiy sabab Amudaryo va Sirdaryo suvlarining keskin kamayib ketishidir. Sug‘oriladigan yerlar maydonining ko‘payishi Oro1 dengizining taqdirîni hal qilib qo‘ydi. Har yili Orolning qurigan tubidan 75 mln. t. qum, shuningdek, 65 mln. t mayda dispersion chang va tuz ko‘tari1adi. Bu yaylovlar
mahsuldorligi va ekiladigan ekinlar hosildorligining kamayishiga olib keldi. Oro1 dengizini as1 holiga qaytarish muammosi munozarali hisoblanadi. Ba’zi mutaxassislarning fikriga ko‘ra Oro1 dengizi havzasida 60 ming km3 dan ortiq yerosti suvlari mayjud. Bu suvlarni katta miqdorda chiqarish Orolbo‘yida ichimlik suvi muammosini ha1 qiladi va hatto dengizni asl holiga qaytarish imkonini ham beradi. Buning uchun 50000 quduq qazilib, yiliga 100 km' suv olish zarur. Bu loyihaning zararli oqibatlari ham juda katta bo‘1ishi mumkin. Yaqin kelajakdagi asosiy va real vazifa Orol dengizining mavjud suv sathini saqlab qolishdir. Buning uchun dengizga har yili kamıda 20 km3 suv yetib borishini ta’minlash kerak.
Orol va Orolbo‘yi muammolarini hal qilishda Markaziy Osiyo mamlakatlari hamkorlikda ish olib bormoqdalar. AQSH, Yaponiya, Germaniya, Fransiya na boshqa rivojlangan davlatlar, Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Jahon Banki va boshqa turli davlat va nodavlat xalqaro tashMotlari bu asr muammosini ijobiy hal qilishga o‘z hissalarini qo‘shmoqdalar.
Mahalliy ekologik muammolar turli korxonalar faoliyati, yerlarni sug‘orish, yaylovlardan noto‘gri foydalanish natijasida vujudga kelsa-da ma’1um hududlar uchun xos bo‘lgan xususiyat sanaladi. Bugungi kunda O‘zbekistonda mashinasozlik, energetika, kimyo, oziq-ovqat sanoati, transport hamda agrar sohani yanada rivojlantirish ko‘zda tutilmoqda. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi respublika ijtimoiy ekologik holatiga muayyan darajada salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Respublikamizda tabiatni muhofaza qilishga oid muammolar quyidagilar:
yirik hududiy sanoat majmualari joylashgan tumanlarda tabiatni muhofaza qilish;
Orol va Oro1bo‘yi zonalarida ichimlik suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish;
aholini toza ichimlik suvi bilan yetarli darajada ta’minlash;
o‘simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish va qayta tiklash;
tuproqning sho‘rlanishi va eroziyasining oldini olish;
qattiq chiqindilar, shu jumladan, zaharli sanoat chiqindi- larining to‘planishni oldini olish va boshqalar.
Shu sababli ham ekologik muammolarni hal qilish maqsadida davlatimiz tomonidan atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurs- lardan oqilona foydalanish bo‘yicha dastur ishlab chiqilgan. Bu dasturda aholi salomatligi uchun xavfli bo‘1gan moddalarni atmosfera havosiga va suv havzalariga iloji boricha chiqarmaslik, respublikada ekologik ahvolni tubdan yaxshilash, isNab chiqarishda kam chiqindili va chiqindisiz texnologiyaga o‘tish, tabiiy resurslarni tejamkorlik bilan ishlatish chora-tadbirlarini ishlab chiqish kabi masalalar o‘z aksini topgan.
I- BOB
SUYNING ISHLAB CHIQARISHDA QO‘LLANILISHI
Do'stlaringiz bilan baham: |
