Atom murakkab sistema

ATOM MURAKKAB SISTEMA.

REJA:

1. 
   Katod nurlari, radioaktivlik.
   
2. 
   Atom tuzilishining yadro nazariyasi.
   
3. 
   Atom yadrosining zaryadi, atom yadrosini sun’iy yo‘l bilan parchalash, atom yadrosini tarkibi.
   
4. 
   Bor nazariyasi.
   

Tayanch iboralar: Katod, rentgen nurlari, radiaktivlik, yarim emirilish davri, nuklonlar, protonlar, izobar, izotoplar, α,γ,β-nurlar, neytron, elektronlar, Bor nazariyasi, postulatlar, kvant, kvant sonlar, yonaki, magnit.

3.1. Katod nurlari

Atomning murakkabligini tasdiqlovchi dastlabki tajriba ma’lumotlari 1879 yilda siyraklashtirilgan gazlarda elektr zaryadi hosil bo‘lish hodisasini tekshirish natijasida olindi.

Agar elektrodlar ravshanlangan shisha naydan havo so‘rib olinsa va unga yuqori kuchlanishli tok ulansa, katoddan nur tarqala boshlaydi
Bu nurlar katod nurlari deyiladi
Elektr maydonida ular to‘g‘ri chiziq bo‘ylab qilayotgan harakatidan burilib, + (musbat) qutb tomonga og‘adi.
Demak, katod nurlari – (manfiy) zaryadlangan elektronlar oqimidan iborat bo‘lib, katta tezlik bilan uchadi
M: t
Me →Me⁺+e^- (termoelektron emissiya)
Ko‘pchilik metallar ultrabinafsha nurlar bilan yoritilganda, ishqoriy metallar esa yorug‘lik nuri bilan yoritilganda (fotoeffekt) ham e^- ajralib chiqadi.
M_e-=9,1·10 ^–28 g, bu vodorod atom massasining1/1897 qismini tashkil yetadi. Elektron zaryadi 4,8·10^-10 absolyut elektrostatik birlikka, ya’ni 1,6·10 K ga teng
Radioaktivlik. Atom tuzilishi haqidagi ta’limot radioaktivlik hodisasini kashf etilishi tufayli yanada rivojlanib ketdi. 1896 yilda A.Bekkerel uran birikmalari ko‘zga ko‘rinmaydigan nurlar chiqishini va qora qog‘ozdan fotoplastinkaga o‘tib ta’sir etishi natijasida havoni ionlashishi aniqlandi. Bu hodisani o‘rganishni francuz olimlari Per va Mariya Kyurilar davom ettirdilar va 1896 yilda atom massalari 226 va 210 ga teng bo‘lgan ikki yangi element radiy (Ra) va poloniy (Ro) ni kashf etdilar.
M.S. Kyuri taklifiga binoan moddalarning o‘z-o‘zidan nur tarqatish hodisasi radioaktivlik, bunday hodisaga ega bo‘lgan moddalar esa radioaktiv moddalar deb nomlanadi.
Radioaktiv nurlar moddalarni (m: suv, vodorod xlorid va x. k) hamda tirik to‘qimalarni parchalaydi, lekin oz miqdorda o‘simliklarni o‘sishi uchun yordam beradi. Radioaktiv nurlar α,γ,β -nurlardan tashkil topgan. Masalan usti teshik qo‘rg‘oshin idishga radioaktiv preparatini joylashtirib, teshik qarshisiga fotoplastinka o‘rnatsak, plastinkada qora dog‘lar hosil bo‘ladi. Bu esa radioaktiv preparatdan qandaydir nurlar tarqalayotganini isbotlaydi. Agar bu nurlar yo‘liga magnit yoki elektr maydonini kiritsak fotoplastinkada uch xil dog‘ hosil bo‘ladi, bu esa uch xil nur tarqalayotganini ko‘rsatadi, elektr va magnit maydonida nurlarning bir oqimi (α-nurlar) manfiy qutbga, ikkinchi oqimi (β nurlar) musbat qutbga buriladi, uchinchi oqim (γ-nurlar) esa o‘z yo‘nalishini o‘zgartirmaydi.
α, - nurlar musbat zaryadli zarrachalar oqimi bo‘lib, ularning zaryadi elektron zaryadidan ikki marta ortiq (u 2 ta musbat zaryadlidir). Bu zaryadning massasi 4 u.b. ga teng. α-zarracha musbat zaryadlangan geliy ioni ekanligi 1909 yilda isbotlandi. U material maydon har akatida elektron qabul qilib, geliy atomiga aylanadi.
β-nurlar katod nurlari kabi, elektronlardan iborat. Bu nurlarning tezligi 300 ming km/sek ga yaqin.
γ-nurlar rentgen nurlari kabi elektroneytraldir, lekin ularning to‘lqin uzunligi rentgen nurlarinikidan kichik.
Radioaktiv elementlar o‘zidan α,γ,β-nurlarni tarqatishi, ya’ni radioaktiv emirilishi natijasida yangi elementlar hosil bo‘ladi. Masalan:

226. 
     α, _{224 4}
     

88. 
    Ra→₈₆Rn+₂He.
    

Hosil bo‘lgan radon elementi o‘z navbatida a-nurlar tarqatishi natijasida atom massasi 218 ga teng bo‘lgan, kimyoviy xossalari jihatidan poloniy elementiga o‘xshash yangi radiy A elementi hosil bo‘ladi.

₂₂₂ α _218
86Ra→₈₄Po

Poloniy ham radioaktiv element, u o‘z navbatida nur tarqatib yangi radioaktiv element hosil qiladi va bunday radioaktiv emirilish radioaktiv bo‘lmagan element hosil bo‘lguncha davom yetadi.

Biror radioaktiv elementning ikkinchi radioaktiv elementga o‘tish qatori radioaktiv emirilish qatori deyiladi.
Hozirgi vaqtda 3 ta radioaktiv emirilish qatori mavjud va uchala qator ham radioaktiv bo‘lmagan qo‘rg‘oshin elementi bilan tugaydi
1-qator- atom massasi 235 ga teng bo‘lgan aktiniy uran qatori. Bu qator 7 ta α- va 4 ta β -nur tarqatib, atom massasi 207 ga teng bo‘lgan barqaror qo‘rg‘oshin elementini hosil qiladi.
11-qator massasi 238 ga teng bo‘lgan uran qatori. Bu qator o‘zidan 8 ta α va 6 ta β -nur tarqatib, atom massasi 206 ga teng bo‘lgan qo‘rg‘oshin elementini hosil qiladi.
11 qator- atom massasi 232 ga teng bo‘lgan toriy qatori. Bu qator o‘zidan 6 ta α va 4 ta β -nur tarqatib atom massasi 208 ga teng bo‘lgan barqaror qo‘rg‘oshin elementini hosil qiladi.
Radioaktiv emirilishga urinish shuni ko‘rsatdiki, har bir sekuntda atomlarning bir xil miqdori emiriladi. Bu miqdor emirilish konstantasi deyiladi.
Radioaktiv element dastlabki miqdorining yarmi emirilishiga kyetadigan vaqt yarim emirilish vaqti deb ataladi.