Atom murakkab sistema

3.3. Atom yadrosini sun’iy yo‘l bilan parchalash. Atom yadrosining tarkibi.
1919 yilda E.Rezerford atom yadrosini sun’iy yo‘l bilan parchalashda radioaktiv nurlanishda chiqadigan a-zarralar juda katta kinetik energiyasidan birinchi bo‘lib foydalanadi.
Uning tajribasi:
₇N¹⁴+₂He⁴=₈P¹⁷+₁H¹
proton
Bir xil atomlar yadrolarining boshqa xil atom yadrolariga aylanish jarayoni yadro reaksiyalari deyiladi.
1930 yilda Be α-zarralari bilan bombardimon qilinganda, u singish xususiyati kuchli bo‘lgan o‘ziga xos nurlar chiqarishi aniqlandi.
1932 yilda J. Chedvik bu nurlar elektroneytral zarralar oqimidan iborat ekanligini aniqladi. Ular keyinchalik neytronlar deb ataldi.


₄Be⁹+₂Ne⁴=₆C¹²+₀n¹ neytron

D.D.Ivanenko (sobik sovet fizigi) va V. Geyzenberg (nemis fizigi)-1932 yilda atom yadrosi tuzilishining proton-neytron nazariyasini taklif kildilar. Bu nazariyaga muvofiq atom yadrosi proton va neytronlardan tuzilgan. Umumiy nom bilan nuklonlar deb ataladi.

Massasi 1 ga va zaryadi +1 ga teng bo‘lgan zarrachalar protonlar deyiladi.
Masssasi 1 ga va zaryadsiz zarrachalar neytronlar deyiladi.


N=A-Z:

N-neytronlar soni, A-atom massa,. Z-tartib nomeri

Misol: a) (Mg)N=24-12=12 ta b) (Al)N=27-13=14 ta
v)(Au)N=197-79=118 ta


3.4. Bor nazariyasi

Atom tuzilishining E.Rezerford taklif etgan yadro nazariyasi keng tarqaldi. Rezerford nazariyasiga muvofiq elektron yadro atrofida planetalar Quyosh atrofida aylangan singari aylanadi.

Ammo klassik elektrodinamika qonunlariga ko‘ra elektronlar har akatlanish paytida nurlanib doimo energiya yo‘qotib turishi kerak. Natijada elektronlar har akati sekinlashib, ular asta sekin yadroga yaqinlashishlari va nixoyat unga tushib qolishlari kerak edi. Bundan tashqari elektronlar aylanma har akatida yorug‘likning nurlanish chastotasi elektrokimyo orbita aylanish chastotasiga teng bo‘lish kerak. Shu sababli, elektron yadroga yaqinlashgan sari nurlanayotgan yorug‘likning chastotasi doim o‘zgarish va nurlanishning yoppa spektriga aylanish kerak. Ammo, dalillar bu xulosani rad yetadi. XIX asrning 60-yillaridayoq, qattiq qizdirilgan gaz yoki bug‘dan chiqqan yorug‘likning parchalanishi natijasida, shu modda uchun xos bo‘lgan va bir necha xil rangli chiziqlardan tuzilgan spektr hosil bo‘ladi. 1913 yilda Daniya olimi N. Bor M.Plankning nurlanishni kvant nazariyasi asosida atom tuzilishi nazariyasini rivojlantirdi
Kvant nazariyasining mohiyati quyidagicha: nur energiyasi uzluksiz oqim bo‘lib emas, balki aloxida porciyalar-energiya kvantlar xolida chiqadi va yutiladi.
Kvant energiyasining kattaligi ε, nur chiqarish chastotasi- γ ga to‘g‘ri proporcional: