Atmosferada suv bug’i

Atmosferadagi namlik va yoginlar.

Atmosfera yog`inlari - Bulutlardan yog`adigan yoki havoda suv bug`larining kondensatlanishi natijasida yer yuzasiga va o`simliklar sirtiga tushadigan tomchi yoki muz holatidagi suv. Bulutlardan yomg`ir, qor, ho`l qor va muz donachalari, do`l va h. k. yog`adi. Havodagi suv bug`laridan shudring, qirov, bulduruq va b. hosil bo`ladi. O`ta sovigan yomg`ir, tuman yer yuzasida va narsalar ustida muz qatlamlari hosil qiladi. Atmosfera yog`inlari. davomli va o`rtacha tezlikda, jala shaklida va mayda shivalab yog`uvchi yog`inlarga ajratiladi. Davomli va o`rtachatezlikdayog`uvchi Atmosfera yog`inlari. qatlamli yomg`ir beruvchi va yuqori qatlam bulutlardan yog`adi. Jala bo`lib yog`adigan Atmosfera yog`inlari. yomg`irlito`p bulutlardan yirik tomchi yoki pag`a-pag`a qor, mayda muz donachalari, yozda esa do`l shaklida yog`adi, to`satdan katta tezlik bilan boshlanib, tezda to`xtaydi, issiq davrda esa momaqaldiroq bilan birgalikda o`tadi. Maydashivalab yog`uvchi Atmosfera yog`inlari. qatlamli bulutlardan (ba`zan tumanlardan) mayda tomchi va tez eriydigan qor shaklida yog`adi. Atmosfera yog`inlari. meteorologik stansiyalarda yomg`ir o`lchagich, yog`in o`lchagich va plyuviograflar, katta maydonlarda esa radiolokatorlar yordamida o`lchanadi. Yerga tushgan Atmosfera yog`inlari. miqdori suv balansini ko`rsatadigan mm bilan, jadalligi esa vaqt birligi (min., soat, sutka)dagi miqdori (mm) bilan o`lchanadi. Atmosfera yog`inlari. miqdori O`rta Osiyo hududi bo`ylab g`oyat notekis taqsimlanadi. Ularning yillik miqdori tekisliklarda o`rtacha 100 — 200 mm, tog` oldi va tog`li rayonlarda 500 — 1000 mm, ba`zan 1500 mm va undan ko`proq. Yog`inlar tekisliklarning katta qismida, tog` oldi va ba`zi tog`li rayonlarda yoz oylarida eng kam, bahor (mart — aprel) yoki kuz (okt. — noyab.)da eng ko`p yog`adi. Shim. va baland tog`li rayonlarda esa eng ko`p yog`ingarchilik aprel — may oylarida kuzatiladi. Yozda faqat tog`li rayonlardagina yog`ingarchilik bo`ladi. O`rta Osiyoning yog`inlari kam tushadigan rayonlarida yog`inlarning sutkalik maksimum ekstremal miqdori 30 — 50 mm, yog`ingarchilik ko`p bo`ladigan rayonlarda esa sutkalik maksimum miqdor 100 mm va undan ko`proq. Atmosfera yog`inlari. kuzatiladigan kunlar soni bir yilda 40 — 200 o`rtasida o`zgarib turadi. Atmosfera yog`inlari qish — bahor davrida yerda tuproq nam zaxirasini hosil qiladi, bu esa qishloq xo`jaligida katta ahamiyatga ega. Atmosfera yog`inlari. yetarli (yiliga 200 mm va undan ko`proq) bo`lgan sharoitlarda ekilgan ekin tabiiy nam hisobiga unib chiqadi, natijada birinchi sug`orishni keyinroqqa surish mumkin bo`ladi. Atmosferadagi namning bosh manbai-Dunyo okeani bulib, suv mana shu dunyo okeani yuzasidan buglanadi. Bug xolidagi suvni xavo okimlari materiklar ustiga okib keladi, bu yerda u yoni tarzida yer yuzasiga tushib, suvlar va yer osti suvlarini vujudga keltiradi. Kuruklik yuzasida buglanish bulgani uchun u xam atmosferaga ma'lum mikdorda suv yetkazib beradi.

Suvning suyuk xolatidan gaz xolatiga bugga aylanishiga buglanish deyiladi.

Buglanishda mumkin bulgan (potensial) buglanishni fark kilish lozim. Mumkin bulgan buglanish deb nam zonasi bilan cheklanmagan xolda mumkin bulgan eng kup buglanishga aytiladi.

Suv zonasi cheklanmagan sharoitda masalan, suv xavzalari yuzasida mumkin bulgan buglanish va buglanish mikdori mikdori suv bilan xavo xaroratiga, shamolga, xavo namligi va suv buglanayotgan yuzaning xarakteriga boglik. Usimliklarning suv buglatishi transpirasiya deyiladi. Yiliga butun yer sharidan 518600 km kub suv buglanadi: buning 447900 km kub kismi okean yuzasidan, 70700 km kub kismi kuruklikdan buglanadi.

Kuruklik yuzasidan bulgan xakikiy buglanish mikdori kupgina omillar boglik. Bulardan asosiylari: issiklik sharoiti, nam zonasining mavjudligi va tuldirilishi, usimlik xarakteriga va b.

Kuruk toropik yuzasidan nam kam buglanadi yoki deyarli bulmaydi. Agar tropik uta sernam bulsa, uning yuzasidan suv yuzasidan buglanadigan mikdorda suv buglanadi. Kalin ut koplami xatto suv yuzasidan xam kup suv buglatadi.

Buglanish atmosferaning issiklik balansida katta rol uynaydi va shuning xam u iklim xosil kiluvchi muxim prosessordir.

Xavo namligi. Suv va kuruklik yuzasidan buglangan suv xavoga utib, atmosferaning asosan pastki 5 km kismida tuplanadi. Xavo namligi uch kursatkich bilan xarakatlanadi, bular:

A) absalyut namlik yoki solishtirma namlik

B) nisbiy namlik

V) nam difitsitidir.

Absalyut yoki solishtirma namlik deyu, ma'lum bir xajmdagi, kupincha 1 m kub xavodagi suv buglari massasiga aytiladi. Absalyut namlik bir kg nam xavoda necha gr suv bugi borligiga xam xisoblanadi.

Xavoning xaroratda kancha yukori bulsa bu xavo shuncha kup suv bugini uzida tutib turishi mumkin.

Yil davomida xavodagi absalyut namning eng kup vakti yoz oylariga va kam vaktni kish oylariga tugri keladi.

Xavoning namga faktik tuyinganligining (% xis) shu xaroratda mumkin bulgan tuyinishga nisbatan nisbiy namlik deyiladi. M: nisbiy namlik 70% bu xavoda shu xaroratda uzib tutib turishi mumkin bulgan suv buglarining 70% bor demakdir.

Nisbiy namlik bilan suv buglarining faktlik elastiklik orasidagi fark (ayirma) namlik difitsiti (yetishmasligi) deyiladi.

Suv kondensasiyasi va sublimasiyasi Suv bugining suyuk xolatiga utishi sublimasiya deyiladi.

Tumanlar. Xavoning yerga yakin katlamida juda mayda suv tomchilari yoki muz kristallarining yoki bulmasa, bularning xar ikkalasining tuplanishiga tuman deyiladi.

Bulutlar. Yer yuzasidan ma'lum balandlikda atmosferadagi namning kondensiyalanishidan bulutlar xosil buladi. Bulutlar xavoning adiabatik sovishi natijasida paydo buladi, ulardan pastda baland katlamli bulutlar buladi, ulardan keyin katlamli yomgirli bulutlar bulib, eng pastda esa katlamli bulutlar joylashadi.

Osmon gumbazining bulutlar bilan koplanganlik darajasi bulutlilik deyiladi.

Yogin turlari. Agar bulut tarkibida mayda suv tomchilari yoki kristallari kutarilma xavo okimlari karshiligini yenga oladigan darajada yiriklashsa ular yogin bulib, asosan yomgir va kor bulib yerga tushadi. Ma'lum sharoitda bulduruk va burchok, muz yomgiri va dul yogishi mumkin.

Yomgir va korning xosil bulishi. Osmondagi bulutning xamma kismi odatda bir xil bulmaydi uning bir kismida muz kristallari bulsa, boshka kismida suv tomchchilari buladi.

Agar xavoning kutarilma xarakati juda sekin bulsa, ularning tomchilari yogishiga bulgan karshiligi kam buladi. Bunday xollarida yupka kat-kat bulutlardan yomgir maydalab yogadi.

Kor bulutlar balandligida xarorat past bulgan vaktda muz kristallarining usishi natijasida paydo buladi. Kor uchkunlarining shakli juda xilma-xil.

Kor bilan yomshir kup yogishi va tez yoki sekin yogishiga karab uzok vakt davom etadigan, (buralab) shivalab, mayda va tomchilab yogadigan xillariga bulinadi.

Burchok baxor va kuzda xavo xarorati 0* s atrofida bulganida yogadi. U dumalok yadrolar shaklida bulib, yumshok (kattik kor) va kattik (muz pardali kor) bulishi mumkin.

Dul yomgir shafof muz parchalaridan iborat bulib, xavodagi suv tomchilarining muzlab, kolishidan xosil buladi.

Dul ob-xavo issik bulib, xavo kutarlma xarakat kilayotganda yogadi.

Yer betida paydo buladigan yoginlar. Shudring va kirov.

Tinch va sokin ob-xavo sharoitida kechasi yer betidagi predmetlar sovib, ular natijasida xavo nami kondensiyalanishi natijasida vujudga keladi. Shabnam ilik xavo kirib kelganda sovik predmetlar sirtida xosil buladigan suv pardasidan iborat.

Atmosferaning namlanishi. Yer yuzasida xar doim bir-biriga karama-karshi ikki jarayon yoginlar yogishi va ularning buglanib ketishi ruy berib turadi. Bu xar ikki jarayon yagona va uzaro bir biriga karama karshi bulgan atmosferadan namlanish jarayoni vujudga keltiradi.

Atmosferada namlanish deb yogin mikdori bilan buglanishning nisbatiga aytiladi. M: buni tundra kurish mumkin yillik yogin mikdori yiliga 300 mm buglanish yiliga 200 mm.

Kurgokchilik namlanish 100% va undan kam bulgan urmon dasht va dasht zonalari yogin mikdorining salgina kamayishi xam kirgokchilikka sabab buladi.

Kurgokchilik baxor yozdagi ba'zan 60-70 kun davom etadigan yoginsiz davr bulib, bunda yomgir butunlay yogmaydi yoki me'yoridan kam yogadi, xarorat esa yukori buladi. Natijada tuprokdagi nam zonasi tugab, xosil kamayadi yoki ekinlar butunlay kurib koladi.

Kurgokchilik atmosferadagi va tuprokdagi kurgokchilikka bulinadi.

Atmosfera kurgokchiligi yoginlarining yetishmasligi, xavo namligning kamligi va xaroratning balandligi bilan xarakterlanadi. Tuprok kurgokchiligida tuprok kurib ketib, usimlik nomud buladi.

Antisiklonning chekkasida, ayniksa uning sharkiy va janubiy chekalarida garmsar xosil buladi. Garmsar grimsel juda issik va kuruk shamoldir. Bunday nisbiy namlik 13% gacha tushib ketishi mumkin.

TG'S: Nam aylanishi, Potensial, Buglanish, tranpirasiya, absalyut namlik,

Nisbiy namlik, nam difitsiti, tumanlar, bulutlar, yogin turlari,

Atmosfera havosida doimo suv bug’lari mavjud buladi Suv havzalari, tuproq yuzasidan va o’simliklar transpiratsiyasi orqali buladigan bug’lanishdan havoga suv bug’lari doimiy ravishda utib turadi

Bug’lanish transpiratsiyani hisobga olmaganda fizik bug’lanish birgalikda esa umumiy bug’lanish deb yuritiladi

Ba‘zi hollarda ko’pincha havoning sovushi natijasida suv bug’lari atmosferaning ayrim xududlarida tuyintiruvchi bulib hisoblanadi Xarorat yana ham tusha boshlasa suv bug’lari kondensatsiyalanadi (mayda tomchilar) Bu zarralar yoki tomchilarning yig’ilishi bulut yoki tuman deb yuritiladi

Atmosfera xarorati manfiy bulganda havoda bulut va tuman tarkibiga kiruvchi muz kristallari hosil buladi Meteorologiyada bu jarayon sublimatsiya deb yuritiladi

Kondensatsiya deganda keng ma‘noda havodagi suv bug’larining suyuq yoki qattiq holatga o’tishi tushuniladi Bulut elementlari yiriklashib Yer sathiga yog’in ko’rinishida tushadi Shunday qilib bug’langan suv yana yerga qaytadi va yana bug’lanadi ya‘ni atmosfera bilan yer yuzasi orasida uzluksiz namlik aylanish jarayoni sodir buladi Namlikning bunday aylanishi,bug’lanish, bulut paydo bulishi, havo oqimi orqali ularning bir joydan ikkinchi joyga ko’chishi, yog’in yog’ishi, tuman paydo bulishi va boshqalar iqlimning asosiy xususiyatlarini tashkil etadi

Bug’lanish jarayonida suvning alohida molekulalari suv yoki nam tuproq yuzasidan atmosferaga bug’ ko’rinishada utadi Havoda manbadan yuqoriga qarab tez tarqalib ketadi Shu bilan bir qatorda teskari jarayon suv molekulalari havodan suv va yerga utib turadi Agar bu jarayon muvozanatlashsa, suv molekulalarining havoga chiqishi va qaytishi tenglashadi unda bug’lanish tuxtaydi, ya‘ni suv molekulalarining ajralib chiqishi va qaytishi tenglashadi Bunday holat tuyinish nuqtasi deb yuritiladi Vaqt birligida (kundalik) suv yoki tuproq yuzasidan bulayotgan bug’lanish tezligi mm larda ifodalanadi Agar (E¹-e)ning farqi qancha kichik bo’lsa bug’lanish shuncha sekin buladi, ya‘ni vaqt birligi ichida havoga kamroq suv bug’lari chiqadi Agar bug’lanish bulayotgan yuza havodan issiqroq bo’lsa havo suv bug’lari bilan tuyingan bo’lsa ham bug'lanish davom etadi ya‘ni

ye=YE1

Bundan tashqari bug’lanish tezligi atmosfera bosimiga teskari proportsionaldir

Shunday qilib bug’lanish shamol tezligi V ga ham bog’lik Chunki shamol havodagi suv bug’larini boshqa tomonga olib ketib havoda nam yetishmasligini ta‘minlaydi

Bug’lanish tezligi kuyidagi ifoda yordamida hisoblanadi

V=k

Bu yerda k-proportsionallik koeffitsienti

.2 Havodagi suv bug’larining miqdoriga havo namligi deyiladi Havodagi mavjud suv bug’larining atmosfera jarayonlarida, shuningdek, tirik organizmlarning normal rivojlanishida, insonlarning yashash va ishlash sharoitida ahamiyati katta

Xavo namligi miqdor jixatdan quyidagi kattaliklar bilan tavsiflanadi:

1 Havoning absolyut namligi (a) deb 1m^. xavodagi suv bug’ining grammlarda ifodalangan miqdoriga aytiladi va g/m^. birlikda o’lchanadi Ba‘zan havoning absolyut namligi deb 1m^. xavodagi suv bug’ining zichligiga aytiladi

2 Suv bug’ining elastikligi (e) deb xavodagi suv bug’larining partsial bosimiga aytiladi Suv bug’ining elastikligi SI sistemasida n/m² birlikda va sistemadan tashqi birlik millibarda o’lchanadi

Ular orasidagi munosabat 1mb=102 n/m² Xavoning absolyut namligi va suv bug’ining elastikligi orasidagi bog’lanish quyidagicha ifodalanadi

a=

bunda, e-millibarda ifodalangan suv bug’i elastikligi;

t – havo xarorati;

l – gazning issiqlikdan xajmiy kengayshishi koeffitsienti;

. Mazkur xaroratdagi suv bug’ining elastikligi tuyinish elastikligi E deyiladi va e=E da suv bug’i tuyingan buladi

4 Havoning nisbiy namligi f deb mazkur xaroratdagi suv bug’i elastikligi e ning, shu xaroratdagi tuyingan bug’ elastikligi E ga nisbatiga aytiladi va foiz xisobida quyidagicha ifoadalanadi

f=

Nisbiy namlikni ba‘zan mazkur temperaturadagi suv bug’i zichligi r ning, ayni shu xaroratdagi tuyingan suv bug’i zichligi p₀ ga nisbati tarzida ham aniqlanadi Bu ikkala usulda ham foizlarda ifodalangan nisbiy namlik bir xil buladi

Namlik (defitsiti) yetishmovchiligi d-mazkur xaroratdagi, tuyingan suv

bugi elastikligi E bilan, xavo tarkibidagi mavjud suv bugi elastikligi – e ning ayirmasiga teng

d=YE-ye

5 Namlik yetishmovchiligi bug’ elastikligi kabi mb yoki mmsimust birliklarida o’lchanadi Havoning nisbiy namligi oshsa, namlik defitsiti pasayadi va f=100% da namlik defitsiti nolga teng buladi

6 Havodagi suv bug’larining tuyinish holatiga o’tish xaroratini shudring nuqtasi t_d deyiladi Nisbiy namlik f=100% bulgandagi havo xarorati shudring nuqtasiga teng buladi

Umumiy qilib aytganda havoda namlikning taqsimlanishi ma‘lum xududdagi bug’lanishga, havo oqimlari ta‘sirida bir joydan ikkinchi joyga ko’chishiga bog’liqdir

7 Suv bug’larinining gaz holatidan suyuq holatga utishi kondensatsiya xodisasi deyiladi Atmosfera havosi suv bug’lari bilan yetarli darajada tuyinganda xaroratning pasayishi natijasida kondensatsiya ruy beradi Havo xaroratining pasayishi ko’p hollarda adiabatik ravishda ruy beradi Ma‘lumki havo suv bug’lari bilan tuyinmagan bo’lsa adiabatik ravishda har 100 m balandlikda 1⁰ ga soviydi Suv bug’lari bilan tuyingan va tuyinmagan xavo 1-2 ming metr yuqoriga ko’tarilganda kondensatsiya jarayoni boshlanadi va har xil turdagi bulutlar paydo bula boshlaydi

.. Yer sirtidan biror balandlikdagi atmosferada muallaq mavjud bulgan suv bug’ining kondensatsiyasi va sublimatsiyasi mahsulotlari tuplamiga bulut deb yuritiladi Bulutlar suv tomchilari, muz kristalchalari yoki ikkalasining aralashmasidan tashkil topadi Tuman ham bulut, ammo bulutlar yer sirtidan bir muncha balandlikda hosil buladi Bulutlar atmosferada buladigan juda ko’p jarayonlarga katta ta‘sir ko’rsatadi Masalan, ulardan yog’inlar yog’adi va momaqaldiroqlar bulib turadi Bulutlar quyosh radiatsiyasining ancha qismini qaytaradi va yutadi, yergacha tushgan quyosh radiatsiyasi orqali tuproq, havo va suv havzalarining issiqlik rejimini o’zgartiradi

Bundan tashqari bulutlar Yerning atmosferaga tarqaladigan nurlanishini kamaytiradi, ya‘ni Yer sirtining issiqlik nurlanishining ancha qismini tusib qoladi Masalan, kundazgi bulutli kunlar bulutsiz bulgandagiga qaraganda ancha sovuq buladi Chunki, bulutlar quyosh radiatsiyasi miqdorini yerga kamaytirib utkazadi Kechasi havo ochiq bulganda esa, ob-havo bulutli kechaga qaraganda sovuqroq buladi Chunki, tungi bulutlar Yerning sovub ketishiga tusqinlik qiladi

Bulutlar hosil bulishining sabablari har-xil bulsada, ulardan asosiysi atmosferada yuqoriga kutarilayotgan havo massalarining adiabatlik sovishidan iboratdir Bulutlar ob-havoni oldindan aytishda muhim meteorologik elementlar sifatida xizmat qiladi

Kuzatuvchi turgan joyda osmon gumbazidagi bulutlar tuplamiga bulutlilik deyiladi Atmosferada sodir buladigan bulutlar holatini kuzatishda bulutlarning miqdori, shakli va turi (har xil ko’rinishi), yerdan balandligi aniqlanadi

Osmonning bulut bilan qoplanish darajasini bulut miqdori deb yuritiladi Bulut miqdori 10 ballik shkala boyicha belgilanadi Osmonda bulut yuq bulganda «o» ball quyiladi Agar bulut osmon gumbazlarining 0,1 qismini qoplasa 1 bal, 0,2 qismigacha bo’lsa 2,0 ball tula qoplaganda esa 10 ball quyiladi Agar bulutlarqoplamida 0,1 balldan kichik ochiq qismlar bo’lsa, u holda 10 soni kvadrat ichiga, ya‘ni [10] shaklida yoziladi

Bulutlar juda ko’p, tez o’zgaruvchi shakllarga ega Ammo butun dunyo boyicha minglab meteorologik stantsiyalarda ko’p yillik kuzatishlar asosida bulutlar xaqida juda katta material tuplanganki, ular yordamida bulutlarning xalqaro klassifikatsiyasi yaratilgan Bulutlar klassifikatsiyasida tashqi kurinishi va quyi chegarasi balandligi asos qilib olingan

Halqaro klassifikatsiyasiga muvofiq bulutlar 4 oilaga va 10 ta turga bulinadi

A Yuqori yarusli bulutlari (ularning quyi chegarasi yerga nisbatan 6 km dan baland buladi)

1. 
   Patsimon Cirrus (sirrus) - Ci
   
2. 
   Patsimon to’p-to’p Cirrocumulus (serrokumulyus) - Ce
   
3. 
   Patsimon serqatlam (qat-qat) Currostratus (sirrostratus) - Cs
   

Yuqori yarus bulutlar mayda muz kristallardan iborat Ular juda yupqa oq bulutlar bulib, ularning orasida quyosh, oy, ba‘zan havorang osmon ham ko’rinib turadi

B O’rta yarus bulutlari (quyi chegarasining yerdan balandligi 2-6 km)

4. 
   Baland to’p-to’p Altocumulus (altokumulyus) - Ac
   
5. 
   Baland serqatlam Altostratus (altostratus) – As
   

O’rta yarus bulutlari yuqori yarusnikiga qaraganda ancha zichroq Quyosh xira ko’rinishi mumkin yokiumumanko’rinmaydi O’rta yarus bulutlaridan kuchsiz yog’inlar yog’ishi mumkin

V Pastki yarus bulutlari (quyi chegarasining balandligi 2 km dan kam)

6. 
   Serqatlam to’p - Stratocumulus (stratokumulyus) - Sc
   
7. 
   Serqatlam - Stratus (stratus) - St
   
8. 
   Yomg’irli serqatlam -Nimbostratus (nimbostratus)-Ns
   

Pastki yarus bulutlari odatda quyuq (zich), qora, kul tusda buladi va osmonni tuliq qoplaydi Quyosh va oy ko’rinmaydi Yomg’irli serkatlam bulutlardan qor va yomg’ir yog'adi

G Vertikal rivojlanish bulutlari Bunday bulutlar oilasining pastki chegarasi 400-1500 m gacha balandlikdan boshlanib, yuqori chegarasi esa yuqori yarus bulutlari balandligigacha ko’tarilib boradi

9. 
   To’p-to’p - Cumulus (kumulyus) - Cu
   
10. 
    Yomg’irli to’p -Cumulonimbus (kumulonimbus) – Cb