Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Ders Notları Öğr. Gör. Ali Yayla

Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Ders Notları Öğr. Gör. Ali YAYLA 
 
Sayfa 120 / 174
Cemiyeti’nin aldığı zorlama önlemlerine Türkiye’nin de katılmış ol-
ması nedeniyle, Boğazlar statüsünün değiştirilmesine karşı idi. 
Devletlerin bu olumlu tutumları üzerine, 1923 Boğazlar Sözleşme-
sini değiştirmek üzere, 22 Haziran 1936’da, İsviçre’nin Montreux 
kentinde bir konferans toplandı. Montreux Konferansı’na Türkiye, 
Avustralya, İngiltere, Bulgaristan, Fransa, Yunanistan, Japonya, 
Romanya, Sovyetler Birliği ve Yugoslavya katıldı. 
Konferansın çalışmaya başlaması üzerine, ikinci günkü oturumda 
Türkiye on üç maddeden oluşan tezini açıkladı. Buna göre; Türki-
ye, Boğazları askersiz halden çıkarmak, tahkim etmek, buralarda 
asker bulundurmak ve bu arada Boğazlar Komisyonu’nun kaldırıl-
masını istiyordu. Ayrıca, Karadeniz’de kıyısı olan ve olmayan dev-
letlerin Boğazlardan geçmeye izinli olan deniz kuvvetlerinin en 
yüksek ölçüde sınırlandırılmasını istemekteydi. 
Bunun yanı sıra Konferansta, Karadeniz’de kıyısı olan ve olmayan 
devletler de, çıkar çatışmaları dolayısıyla derhal ikiye ayrıldılar. 
Başta Sovyetler Birliği olmak üzere, Karadeniz’de kıyısı olan dev-
letler, kendi gemilerinin Boğazlardan geçmesi için tam serbestlik 
verilmesini ve kıyısı olmayan devletlere ait gemilerin girmesinin de 
en dar ölçüde kısıtlanmasını istiyorlardı. Diğer yandan, başta İngil-
tere olmak üzere, Karadeniz dışındaki devletler, bu denizde uygun 
bir denge kurmaya ve Karadeniz devletlerinden biri ile anlaşmazlık 
halinde hareket serbestliğini korumaya çalışıyorlardı. 
Konferans çalışmaları bu birbirine zıt tezlerin çatışması ile sürdü. 
Sonuçta, Türkiye’nin Boğazlar üzerinde egemenliğini yeniden kur-
mayı hedef alan ve Karadeniz’e kıyısı olmayan devletlerin ge-
milerinin bu denize girmesini önemli ölçüde kısıtlayan Türk tezi, 
İngiltere ve Sovyetler Birliği’nin desteği ile kabul edildi. Bunun üze-
rine, Boğazlar statüsüne yeni bir şekil veren Montreux Boğazlar 
Sözleşmesi, 20 Temmuz 1936’da imzalandı. 
Tamamı 29 madde, 3 ek ve bir protokolden meydana gelen bu söz-
leşmeye göre; 
1.
Boğazlar’da denizden geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) serbestliği 
ilkesi kabul ediliyordu. Ancak, ticaret ve savaş gemilerinin 
Boğazlar’dan geçmesi; barış hali, Türkiye’nin girmediği sa-

---

Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Ders Notları Öğr. Gör. Ali YAYLA 
 
Sayfa 121 / 174
vaş hali, Türkiye’nin girdiği savaş hali ve savaş tehlikesi ha-
li olmak üzere dört ayrı statüye göre olacaktı. 
2.
Ticaret gemileri, barış zamanında ve Türkiye’nin girmediği 
savaş halinde, bayrak ve yükü ne olursa olsun Boğazlar’dan 
serbestçe geçilebilecekti. Türkiye savaşan ise, yalnız tarafsız 
ticaret gemileri bazı koşullarla geçebilecekti. 
3.
Barış zamanında savaş gemilerinin Boğazlar’dan geçmesi 
için, Türk Hükümetine bir ön bildirimde bulunulacaktı. Bu, 
Karadeniz’de kıyısı olmayanlar için sekiz, kıyısı olanlar için 
on beş gün olabilecekti. Ayrıca gemilerin gideceği yer, adı, 
tipi, sayısı ile gidiş-dönüş tarihlerini bildirecekti. 
4.
Karadeniz’de kıyısı olmayan devletlerin, uçak gemileri ile 
denizaltılar dışında, savaş gemileri Boğazlar’dan geçebile-
cekti. Ancak bunların geçiş sırasında toplam tonajı 15 bin 
tonu aşamayacaktı. Karadeniz’de bulundurabilecekleri sa-
vaş gemilerinin tonilato toplamı da 30 bin tonu geçemeye-
cekti ve bu gemiler 21 günden fazla Karadeniz’de kalamaya-
caktı. 
5.
Karadeniz’de kıyısı olan devletler, 15 bin tonilatodan yüksek 
tonajdaki savaş gemileri ile denizaltılarını, Türkiye’ye önce-
den haber vermek ve diğer bazı koşullarla Boğazlar’dan ge-
çirebileceklerdi. 
6.
Türkiye, savaş halinde ise veya kendisini yakın bir savaş 
tehlikesi “tehdidi karşısında sayarsa, savaş gemlerinin geçi-
şi konusunda Türk Hükümeti dilediği gibi davranabilecekti. 
7.
Sözleşmenin süresi yirmi yıl olacaktı. Ancak, bu sürenin bi-
timinden iki yıl önce taraflardan hiçbirisi sözleşmenin fes-
hini istemezse, sözleşme böyle bir fesih isteğinden itibaren 
iki yıl sonraya kadar yürürlükte kalacaktı. 
8.
Böylece Türkiye, bütün büyük devletleri yalandan ilgilen-
diren uluslararası bir sözleşmeyi, değişen güçler dengesin-
den çok iyi yararlanarak, lehine değiştirmiş ve Boğazlar 
üzerinde Türk egemenliğini yeniden kurmuş, aynı zamanda 
da güvenliği açısından önemli bir sorunu barışçı yollarla çö-
zümlemiş oldu. 
Devrin Dışişleri Bakanı Dr. Tevfik Rüştü Aras hatıralarında bu an-
laşma için; “Dünyanın birbirine tam zıt iki kutup halinde bölündü-
ğü günlerde Türk varlığına gösterilen itimadın şaheser tecellisi” 
der. 

---

Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Ders Notları Öğr. Gör. Ali YAYLA 
 
Sayfa 122 / 174