Astronomiyadan ma’lumotnomalar

Astronomiyadan ma’lumotnomalar
www.Orbita.Uz
kutubxonasi 
13
w
w
w
.O
r
b
it
a
.U
z
m
a
’
lu
m
o
tn
o
m
a
la
r
m
a
r
k
a
z
i.

Troposfera – atmosferaning eng quyi qatlami. Uning yuqori chegarasi – tropopauza yil fasli va geografik 
kenglikka bog‘liq ravishda o‘zgaradi. Troposferada yerning havo qobig‘i massasining deyarli 80% qismi 
hamda, suv bug‘larining 90% qismi jamlangan bo‘lib, unda Yerdagi ob-havoni belgilaydigan jarayonlar yuz 
beradi. 

Stratosfera – troposfera ustidagi qatlam. Unda butun atmosferaning taxminan 20 % massasi jamlangan. 
Stratosferaning quyi qismi (20 km balandlikkacha) balandlik ortsa ham haroratning deyarli o‘zgarmasligi bilan 
qiziq bo‘lib, unda o‘rtacha −56.5 °C saqlanadi, keyin esa, har 1 km balandlashda o‘rtacha 1 – 2 °C ga 
ko‘tarilishni boshlaydi va stratosferaning yuqori qatlamlarida deyarli 0°C ga yetadi. Stratosferaning yuqori 
qismida katta konsentratsiyadagi Ozon (O
3
) qatlami bo‘lib, u Quyoshdan kelayotgan ultrabinafsha nurlarining 
katta qismini yutib qoladi va yerdagi hayotni bu nurlarning salbiy ta’siridan himoya qiladi. Stratosferaning eng 
yuqori qatlamlarida Yer sharoitidagi eng yuqori shamol tezliklari kuzatiladi (360 km/soatgacha).

Mezosferaga butun atmosfera massasining 0.3% ko‘p bo‘lmagan qismi to‘g‘ri keladi. Shamol tezligi 20 – 230 
km/soat. Bu qatlamdan boshlab atmosferaning eng yuqori qatlamlari boshlanadi. Mezosferada havo juda siyrak, 
Kosmik nurlar ta’sirida, mezosfera havosi kuchli ionlashgan va elektr tokini o‘ta o‘tkazuvchanlik xususiyatiga 
ega. Aynan shu sferada qutb yog‘dusi paydo bo‘ladi. 

Termosferada butun atmosfera massasining 0.05% qismi to‘plangan bo‘lib, unda Quyoshdan keluvchi qisqa 
to‘lqinli nurlanishlarni yutilish jarayonlari yuz beradi. Shu sababli, 200 – 300 km balandliklarda haroratning 
keskin ko‘tarilishi kuzatiladi. Bu sferada harorat gradient o‘rtacha 3 – 8 °C/km bo‘ladi. Nisbatan yuqorida, 
800 – 1000 km balandliklarda harorat taxminan ≈1000 K atrofida o‘zgarmas xususiyat saqlab qoladi. Chunki 
bu qatlamlarda o‘ta siyrak havo qatlami kosmik nurlarni juda ham kam miqdorda yutadi. 

Ekzosfera – Atmosferaning eng yuqori va eng siyrak qatlami. Uning quyi chegarasida protonlar konsentratsiyasi 
≈10
11
m
–3 
ni tashkil qiladi va zarrachalar to‘qnashuvi juda ham kam sodir bo‘ladi. Bu qatlamdagi havoning 
asosiy tarkibiy qismlari atom holatidagi kislorod, azot va vodoroddan tashkil topgan. Bu qatlamdagi ba’zi 
alohida zarrachalarning (asosan vodorod va geliyning atomlari) tezliklari kosmik tezliklardan ortiq bo‘lib, ular 
yer tortish kuchini yengib o‘tib, sayyoralararo
bo‘shliqqa uchib chiqib ketishi mumkin. Bu jarayon 
«Dissipatsiya» - Yer atmosferasining tarqalishi deb ataladi.
Quyosh - 
☉
Quyosh – Yerga eng yaqin yulduz. Quyosh uchinchi avlod yulduzlar sinfiga 
mansub yosh yulduz hisoblanadi. Uning yoshi, olimlar tomonidan, taxminan 
4.59 milliard yil deb baholangan. 
Quyosh, 
Quyosh tizimi
da markaziy o‘rin tutuvchi, eng asosiy obyektdir. 
Quyosh tizimidagi qolgan barcha osmon jismlari, aynan Quyosh atrofida 
aylanadi. Quyosh massasi, Quyosh tizimining umumiy massasining 99,866 % 
qismini tashkil etadi. U asosan vodorod (massa ulushi ~73 %, hajmiy ulushi 
~92 %) va geliydan (massa ulishi ~25 %, hajmiy ulushi ~7 %) iborat. 
Shuningdek juda past konsentratsiyalarda, temir, nikel, kislorod, azot, 
oltingugurt, kremniy, magniy, uglerod, neon, kalsiy va xrom aniqlangan. 
Spektroskopik tahlillarga ko‘ra, Quyoshning kimyoviy tarkibida, 1 million dona vodorod atomiga, 98 000 
dona geliy atomi, 851 dona kislorod, 398 dona uglerod, 123 dona neon, 100 dona azot, 47 dona temir, 38 dona 
magniy, 35 dona kremniy, 16 dona oltingugurt, 4 dona argon, 3 dona alyuminiy, kalsiy, natriy va nikellar 
atomlaridan ikki donadan to‘g‘ri kelar ekan. Quyoshning o‘rtacha zichligi 1409 kg/m
3
. Spektral tasnifga ko‘ra 
Quyosh G2V (sariq karlik) sinfiga mansub. Quyosh sirtida harorat 6000 K gacha yetadi.
Quyosh va Yer orasidagi masofa ≈149 million 600 000 kilometr. Quyosh, o‘z galaktikasi – Somon yo‘li 
markazida 26000 
yorug‘lik yili
masofada joylashgan bo‘lib, uning atrofida taxminan, 200 million yilda bir 
marta aylanib chiqadi. Quyoshning orbital tezligi 217 km/soniya. Bundan kelib chiqadiki, Quyosh, bir 
yorug‘lik yilini, 1400 yer yilida, bir 
astronomik birlik
 masofasini esa, 8 yer kunida bosib o‘tadi. 

---