|
Yerning ichki qatlamlarida erkin tushish tezlanishi.
Chuqurlik,
km
Erkin tushish
tezlanishi,
metr/soniya
Chuqurlik,
km
Erkin tushish
tezlanishi,
metr/soniya
Chuqurlik,
km
Erkin tushish
tezlanishi,
metr/soniya
0
9.81
800
9.84
3500
9.15
10
9.82
1000
9.90
4000
8.02
33
9.83
1500
9.85
4500
6.90
100
9.86
2000
9.86
5000
6.00
200
9.89
2500
10.05
5500
4.10
300
9.92
2900
10.40
6000
1.70
400
9.94
3000
10.20
6371
0
600
9.95
Yerning turli chuqurliklaridagi bosim.
Chuqurlik,
km
Bosim
Chuqurlik,
km
Bosim
GPa
10
6
kgk/sm
2
GPa
10
6
kgk/sm
2
0
0
0
2900
136
1.36
10
0.
0.003
3000
140
1.4
33
0.9
0.009
4500
280
2.8
100
3
0.03
5000
320
3.2
600
20
0.2
5500
350
3.5
1000
40
0.4
6000
360
3.6
2000
90
0.9
6371
370
3.7
Yerning ichki qatlamlaridagi harorat.
Yer ichidagi harorat qanday marom va qonuniyatlar bo‘yicha taqsimlanishi hali fanga to‘liq ma’lum
emas. Shu sababli, jadvaldagi ma’lumotlar, ilmiy farazlar asosidagi taxminiy qiymatlar bo‘lib, Yerning yuza
qatlamlari uchun ma’lumotlar aniqroq hisoblanadi. Yuza qatlamlar uchun harorat gradienti, ya’ni, chuqurlik
ortishi bilan haroratning ko‘tarilishini ifodalovchi kattalik, 20
K/km
(yoki, 20 °C
/km
) ga teng.
Chuqurlik,
km
Harorat,
K
Chuqurlik,
km
Harorat,
K
Chuqurlik,
km
Harorat,
K
0
287
800
2800
3500
5000
10
460
1000
3000
4000
5500
33
700
1500
3500
4500
5800
100
1200
2000
3800
5000
6000
200
1700
2500
4100
5500
6200
300
2000
2900
4300
6000
6300
400
2200
3000
4500
6371
6400
600
2500
Astronomiyadan ma’lumotnomalar
www.Orbita.Uz
kutubxonasi
11
w
w
w
.O
r
b
it
a
.U
z
m
a
’
lu
m
o
tn
o
m
a
la
r
m
a
r
k
a
z
i.
Yer qobig‘ida kimyoviy elementlarning tarqalishi.
Kimyoviy element
%
Kimyoviy element
%
Kislorod
49.5
Xrom
0.02
Kremniy
25.3
Vanadiy
0.015
Alyuminiy
7.5
Azot
0.01
Temir
5.08
Mis
0.01
Kalsiy
3.39
Nikel
0.008
Natriy
2.63
Rux
0.005
Kaliy
2.40
Qalay
0.004
Magniy
1.93
Kobalt
0.003
Vodorod
0.97
Qo‘rg‘oshin
0.0016
Titan
0.62
Mishyak
0.0005
Uglerod
0.1
Bor
0.0003
Marganes
0.09
Uran
0.0003
Fosfor
0.08
Brom
0.00016
Ftor
0.065 Yod
0.00003
Oltingugurt
0.05
Kumush
0.00001
Bariy
0.05
Simob
0.000007
Xlor
0.045 Oltin
0.0000005
Stronsiy
0.04
Platina
0.0000005
Rubidiy
0.031 Radiy
0.0000000001
Sirkoniy
0.02
Gidrosfera
Gidrosfera – yerning suv qatlami, bu tushuncha suyuq, bug‘, va muz holatidagi – yer sharida mavjud
bo‘lgan barcha suv miqdorini qamrab oladi. Gidrosfera so‘zining ma’nosi yunoncha – Yδωρ – «suv» va
σφαῖρα – «shar» so‘zlaridan olingan.
Suvning gidrosfera bo‘ylab taqsimlanishi.
Dunyo okeanida:
96.4 %;
Yerosti suvlari:
1.7 %
Muzliklarda:
1.8 %
Ko‘llar, daryolar va botqoqliklarda: 0.01%
Dunyo okeani butun sayyora yuzasining 70.8 % qismini egallaydi. U materiklar orqali to‘rtta okeanga
ajraladi. Okeanlarning o‘rtacha chuqurligi 3682 metr. Okean suvlarining o‘rtacha sho‘rligi, 1 kilogramm suv
miqdori uchun 35 grammni (35 ‰) tashkil qiladi. Materiklarning okean qirg‘oqlari bo‘ylab, materik sayozligi
yoki shelf yastanib yotadi. Uning chuqurligi 200 metrdan oshmaydi. Qirg‘oqdan 200 mil masofadagi shelf,
dengizbo‘yi davlatining mulki hisoblanadi. Okeanlardagi jami suv miqdori 1,35·10
18
tonna, yoki, yer
massasining 1/4400 qismini tashkil qiladi. Dunyo okeanining umumiy maydoni 3,618·108 km
2
, o‘rtacha
chuqurligi esa 3682 metr. Yerdagi suv miqdorining atiga 2.5% qismi chuchuk suv bo‘lib, ularning 68,7 %
qismi muzliklarda jamlangan. Yerdagi suvning paydo bo‘lishi taxminan 4 milliard yil deb baholanadi.
Astronomiyadan ma’lumotnomalar
www.Orbita.Uz
kutubxonasi
12
w
w
w
.O
r
b
it
a
.U
z
m
a
’
lu
m
o
tn
o
m
a
la
r
m
a
r
k
a
z
i.
Okean suvlarida eng ko‘p tarqalgan kimyoviy elementlar.
Okean suvida Mendeleyev davriy jadvalidagi deyarli barcha kimyoviy elementlarni uchratish mumkin.
Shunday bo‘lsa-da, undan faqat Natriy va Xlorni (osh tuzi ko‘rinishida) sanoat miqyosida ajratib olish va
qayta ishlashga yetarli miqdorda deb hisoblash mumkin. Okean suvi tarkibidagi erigan moddalarni olish
(masalan oltin 1 km
3
okean suvida 4 kg erigan miqdorda bo‘ladi) iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas.
Kimyoviy element
Tarqalishi, km
3
da tonna
Suv
991 000 000
Xlor
19 600 000
Natriy
10 900 000
Magniy
1 400 000
Oltingugurt
920 000
Kalsiy
420 000
Kaliy
390 000
Brom
67 000
Uglerod
29 000
Stronsiy
8 300
Atmosfera
Atmosfera (yunoncha- «ἀτμός» — bug‘ va «σφαῖρα» — shar) – yerning gazsimon tashqi qobig‘i bo‘lib,
u yer bilan birgalikda bir-butun holatda aylanadi va sayyorani kosmik nurlardan, meteoritlardan, hamda
me’yoridan ortiq qizib yoki sovib ketishidan himoyalaydi. Atmosfera 78,08 % azot, 20,95 % kislorod, hamda,
0,93 % argon gazlaridan iborat. Shuningdek, 0,03 % karbonat angidrid gazi mavjud. Qolgan elementlar 0,1 %
miqdorda, bular asosan: vodorod, metan, is gazi, oltingugurt oksidi va ho kazolardir.
Yer atmosferasi aniq ifodalanadigan ustma-ust qatlamlardan iborat. Atmosferani, yer sirtidan balandlik
yuqorilagan sari harorat o‘zgarishiga ko‘ra, beshta asosiy sfera va ular orasidagi uchta o‘tish qatlamlariga
ajratiladi. Ular quyidagilar:
Sfera nomi
Sferaning o‘rtacha
balandligi
O‘tish qatlami va
uning balandligi,
km
Vertikal bo‘yicha
haroratning o‘rtacha
taqsimlanishi.
Troposfera
Yer sirtidan
tropopauzagacha
Tropopauza:
qutblarda 8 – 10;
orta kengliklarda
10 – 12;
tropiklarda 16 – 18.
Har 1 km balandlikda
o‘rtacha 6.5 °C ga pasayadi.
Stratosfera
Tropopauzadan 50 – 55
km balandlikkacha
Stratopauza: 50 – 55 km
qatlamda
Stratopauzada −2.5 dan −12
gacha yetadi.
Mezosfera
Stratopauzadan 80 – 85
km
Mezopauza: 80 – 85 km
qatlamda
Har 1 km balandlikda
3 – 4 °C ga pasayadi.
Termosfera
80 – 85 km dan yuqori.
−
Muttasil ortib boradi va
120 km da ≈60 °C gacha,
150 km da esa 700°C gacha
yetadi
Ekzosfera
800–1000 km dan baland
−
Balandlik ortishi bilan harorat
ortadi
.
Do'stlaringiz bilan baham: |
