Asosiy sharq tili fanidan

2.2. Noto‘g‘ri fe’llarda istak maylining qo‘llanilishi
Istak mayli quyidagi vazifalarda ishlatiladi: 1. Ish-harakatni bajarishdan ko‘zlangan maqsadni ifodalash uchun fe’ldan oldin ْﻰَ ﻛ yoki ﻝyuklamasi ishlatiladi. ِ ﻝyuklamasi istak maylidagi fe’lga qo‘shib yoziladi. Masalan:
Tushunishim uchun,tushunish maqsadida كي افهم
Ular ziyorat qilishlari uchun ليزوروا
Bu iboralar oldidan o’tgan yoki hozirgi-kelasi zamondagi fe’l ham kelishi mumkin.
َ – studentlar ziyorat qilish uchun ketishdi ذهب الطلاب ايزورزا
Bu iboralar oldidan o’tgan yoki hozirgi-kelasi zamondagi fe’l ham kelishi mumkin
اسمع لكي افهم
Agar istak maylidagi fe’l inkor ma’noda bo’lsa, mazkur yuklamalardan keyin َلا yuklamasi qo’shiladi:
لا تظلم لكيلا تظلم
2. Istak, maqsad, niyat, zarurat, imkoniyat, qaror, rozilik, man etish, buyruq iltimos, xursandlik, qo‘rquv, taajub va shunga o‘xshash turli hissiyotlarni ifodalovchi fe’llardan keyin o‘sha fe’llarning ikkinchi komponenti sifatidagi fe’l istak maylida keladi va istak maylidagi fe’ldan انْ yoki istak inkor ma'noda bo'ladigan bo'lsa ان+لا=الا yuklamasi ishlatiladi.Masalan: O'qishimga imkon bering اسمح لي ان اقرا

Istak mayli mazkur ma’noda ishlatilganda, undan oldin qo‘llaniladigan fe’llar ichida eng ko‘p ishlatiladigani َ اراد xohlamoq va 'استطاع qo'lidan kelmoq fe’llaridir. Bu fe’llar o‘zak e’tibori bilan zaif fe’llar turkumiga mansub bo‘lib, I bob fe’li emas. Bu turkum fe’llariga keyinchalik mufassal to‘xtalinadi. Lekin amaliyotda ishlatish oson bo‘lsin uchun shu ikki fe’lning shaxs-sonda tuslanishini ko‘rsatib o‘tish maqsadga muvofiqdir.

3. Zaruriyatni, imkoniyatni bildiruvchi ayrim fe’llardan keyin ْ ﺃﻥyuklamasi bilan ishlatiladi.
Bu fe’llarning xususiyati shuki, ular shaxs- sonda tuslanmasdan bir xil qolipda ishlatiladi va ish - harakatning kimga tegishli ekanligi shu fe’ldan keying predlog yoki shu fe’lning o‘ziga qo‘shilib kelgan olmoshlar orqali ifodalanadi. Bular quydagi fe’llardir: يجب على kerak,ينبغي لىlozim kerak va يمكن mumkin fellaridir.Masalan
يجب عليح ان يسكت
4 Bazan istak maylidagi fel قنل بعد دون kabi predloglar bilan ham kelishi mumkin.bunda ham feldan oldin albatta ان yuklamasi ishlatiladi
Ovqatlanishingizdan oldin qo'lingizni yuvingاغسل يديك بعد تا كل
5. Istak mayli حتى yuklamasidan keyin ishlatiladi va “-gacha” ma’nosini bildiradi. Masalan,
شهرت حتى ينتصف الليل ُ Tun yarim bo‘lguncha bedor bo‘ldim
6 لن yuklamasidan keyin istak mayli ishlatiladi va kelajakda sodir bo'lmaydigan ish harakatga ishlatiladi men hech qachon sen bilan bormayman.لن اذهب معك
Real shartni ifodalaydigan shart ergash gaplar. Bunday ergash gaplarga asosan shart mayli yuklamalari bo‘lgan ِْٕ , ا ٢َظَٓ kabi shart mayli yuklamalari bilan kelgan gaplar misol bo‘ladi: Damashqqa safar qilsang, men ham sen bilan safar qilaman. ِْٕ ا. إذا سافرت إلى دمشق ، فسوف أسافر معك Qachon safardan qaytsam seni ziyorat qilaman. سأزورك عندما أعود من رحلةٍُْ
Shart ergash gapli qo‘shma gapning bitta yoki ikkita kesimi ham (shart mayli yuklamasidan keyin kelishiga qaramay) o‘tgan zamon shaklida ifodalanishi mumkin:
Anavi papkani ochsang, ichidan qidirayotgan kitobingni topasan.
.ُافتح تلك الحقيبة وستجد الكتاب الذي تبحث عنه
Agar bosh gapning kesimidan iltimos, buyruq, istak ma’nolari anglashilsa yoki َُْٖ yuklamasi bilan inkor ifodalangan bo‘lsa, bosh gap oldidan َ ف yuklamasi qo‘shilib keladi: Salimni ko‘rsang, salomimni unga yetkazib qo'y عندما ترى تحياتي ، سلمه تحياتي ‗
Uchinchi o‘zak undoshi hamzali bo‘lgan fe‘llar:


Hamzali fe‟llarning tuslanish fonetikasi va yozuvida biz kirish qismidagi, «Ayiruvchi hamzaning imlosi»da tanishib o‘tgan o‘zgarishlar ro‘y beradi.

ُ ضِ بلٌَّٕ اfe’l hosila boblari namunaviy jadvali:

Yaqinlikni anglatuvchi fe‘llarga خى ًَ( خٌََ٣ ُ ) , ى َيََْٗٝ (أ ُ يُِٗٞ٣) kabi fe‘llar kiradi va ish-harakatning bajarilish arafasida turganini yoki bajarilishiga oz qolganini bildiradi. O‘zbek tilida darak gaplarda «…ay dedi», «bo‘lay dedi» deb, inkor gaplarda esa «deyarli», «zo‘rg‘a» deb tarjima qilinadi. Bu fe‘llar har ikkala zamonda ham ishlatilaveradi. Asosiy fe‘l esa hozirgi-kelasi zamonda yoki َْٕأ yuklamasi bilan istak maylida bo‘ladi.
Taxmin yoki gumonni anglatuvchi fe‘llarga esa asosan « ٠ََٔ -ػ balki; bo‘lishi mumkin» fe‘li kiradi. U faqat o‘tgan zamonda ishlatilib, asosiy fe‘lni َْٕأyuklamasi bilan istak maylida kelishini talab qiladi. Agar bosh gapning kesimidan iltimos, buyruq, istak ma‘nolari anglashilsa yoki َُْٖ yuklamasi bilan inkor ifodalangan bo‘lsa, bosh gap oldidan َ ف yuklamasi qo‘shilib keladi.


XULOSA
Xulosa qilib aytganda, Mustaqillik yillarida buyuk vatandoshlarimizning yaratgan boy ilmiy meroslari o‘rganila boshladi va bu yo‘lda bugungi yosh o‘sib kelayotgan kadrlarimizga keng imkoniyatlar yaratib berildi. Xususan arab tiliga bo‘lgan e’tibor yanada oshdi va bu bilan Movaraunnahr va xuroson o‘lkalariga VI-VII asrlarda kirib kelgan arab tili va arab yozuvi va shu davrdan boshlab toki Chor Rossiyasi yurtimiz hududiga kirib kelguniga qadar arab yozuvi asosida yaratilgan boy ilmiy me’rosimizni o‘rganish va tadqiq qilish imkoniyatlari eshigi ochildi. Bu biz uchun asrlar davomida hali tadqiq qilinmagan va o‘rganilmagan ma’naviy, madaniy, ilmiy meroslarimizni omma e’tiboriga havola etib milliy meroslarimizni o‘rganishda bo‘gan ilmiy tadqiqotlar salmog‘ini oshirish uchun xizmat qiladi.
Ikkinchidan, Hozirgi arab tili ham jahon tillaridan biri hisoblanadi. Arab tilida bugungi kunda laxja va shevalarning ortib ketishi sof arab tilini ya’ni, fus’ha tilini o‘rganish zaruratini talab qiladi. Fus’ha tilini o‘rganish uchun esa arab tili grammatikasini mukammal o‘rganish zaruratini keltirib chiqaradi. Arab tili grammatikasi boshqa dunyo tillarining grammatikasiga qaraganda anchagina murakkabligi bilan ham alralib turadi. Arab ko‘p davrlardan beri o‘rganilmoqda xususan Mahmud Zamaxshariy arab tili grammatikasini tuzib chiqadi.Bunan tashqari arab tili ustida ish olib borgan olimlardan Grande, Talabov, Xolidov, Hasanov, Ne’matullo Ibrohimov, Muhammad Yusupov, Sunnatullo Bekpolatov va shu kabi boshqa sharqshunos olimlarni nomlarini sanab o‘tishimiz mumkin.Axborot texnologiyalar asri deb nom olgan XXI asrda hayotning barcha jabhalarida – sanoat, qurilish, kimyo, qishloq xo‘jaligi, to‘qimachilik, mashinasozlik va boshqa sohalarda yuksak taraqqiyotni yuzaga keltirish uchun ilm-fanni rivojlantirish, bu borada yangiliklar yaratish hayotiy zaruratga aylandi. Bu jarayon endilikda dunyoda taraqqiyot yo‘lini tutgan barcha mamlakatlarda e'tirof etilmoqda. Respublikamizda ham ana shu jarayonga alohida e'tibor berilmoqda. Mamlakatimiz Prezidenti, rahbar sifatidagi faoliyatini yurtimiz akademiklari, etakchi olimlari, umuman, ilm ahli bilan uchrashuvdan boshlaganligi, yurtimizda ilm-fan rivojini ishlab chiqarish taraqqiyoti bilan uyg‘unlantirishga qaratganligi bejiz emas.
Uchinchidan, Fe‘l mayli fe‘l anglatgan ish-harakat bilan so‘zlovchi orasidagi aloqaning voqe‘likka munosabatini ifodalaydi. Arab tilida fe’lning beshta mayli mavjud: xabar (yoki ijro) mayli, kesik mayl (shart mayli shakli), buyruq mayli, istak mayli va kuchaytirma (ta’kid) mayli. Xabar mayli fe’lning boshlang‘ich ma’noli ko‘rinishidir. Xabar mayli deb harakat yoki holatni uning bajarilish vaqti bilan bog‘liq holda ifodalovchi mayl turiga aytiladi. Bu maylda ish-harakat biror zamonga taalluqli bo‘ladi. Shu paytgacha biz ishlatib kelgan fe‘llar va ularning o‘timli, o‘timsiz va bo‘lishli, bo‘lishsiz shakllari xabar maylida edi. Xabar maylidagi ish-harakat gapiruvchi tomonidan real voqe’lik deb fikr qilinsa, shart, istak va buyruq mayllaridagi ish-harakat esa mumkin bo‘lgan, istalgan yoki qilinishini gapiruvchi talab qilgan ish-harakat deb tushuniladi.