Asosiy sharq tili fanidan

Kurs ishining ilmiy yangiligi va ahamiyati. Ushbu kurs ishida biz arab tilidagi fe’llar va ular bilan qo‘llaniluvchi mayllar mavzusiga oid ma’lumotlarni keltirib o‘tamiz. Asosan, ularning turlari, qo‘llanilishi, vazifalari, so‘zlardagi o‘zgarishga sabab bo‘lish sabablari haqida bahs yuritamiz. Ishning yangiligi shundaki, nafaqat noto‘g’ri fe’llar, balki, boshqa so‘zlardagi mayllarning qo‘llanilishihaqida bir nechta kitoblar orqali qiyosiy o‘rganamiz. Kurs ishidan mavzuga doir taqdimotlarda, ma’ruzalarda qo‘llanma sifatida foydalanish mumkin.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, to‘rtta paragraf, xulosa, mavzuga doir ilovalar hamda foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

I BOB. ARAB TILI HAMDA UNDA MAYLLARNING QO‘LLANILISHI


1.1 Arab tili shakllanishi tarixi va grammatik asoslar talqini

Arab tili – Somiy tillar guruhining janubiy tarmogʻiga mansub til. Yaqin va Oʻrta Sharq hamda Afrika shimolidagi yigirmadan ortiq mamlakatning rasmiy davlat tili hisoblanadi. Arab tilida 200 mln. dan ortiq aholi gaplashadi (1997). Qadimiy Arab tili miloddan avvalgi V-IV asrlarga taalluqli obidalar orqali maʼlumdir. U mumtoz arab tilining paydo boʻlishiga zamin boʻlgan. Mumtoz Arab tilining leksik va grammatik shakllanishi johiliya davri (V-VII asrlar) shoirlarining ogʻzaki ijodlarida namoyon boʻla boshlagan. Qur’oni Karimning nozil boʻlishi natijasida mumtoz Arab tili badiiyati yanada goʻzallashdi va grammatik meʼyorlari mukammallashdi. VIII-IX asrlarda mumtoz Arab tili grammatikasi ishlab chiqildi, islom yoyilgan oʻlkalarda rasmiy va ilmiy til boʻlib qoldi. Ibn Sino, Beruniy, Xorazmiy va boshqa ilmiy asarlarini ana shu tilda yozganlar. Mumtoz Arab tili leksik jihatdan bir oz oʻzgargan holda, hozirga qadar arablarning adabiy tili boʻlib kelmoqda. Buning asosiy sababi arab dunyosini birlashtirib turuvchi Qur’oni Karim, Hadisi Sharif va boshqa moʻ’tabar manbalardir. Arab dunyosidagi vaqtli matbuot, nashrlar, radio va televideniye hozirgi shu tilda. Arab soʻzlashuv tili adabiy tildan keskin farqlanadi, fonetik va leksik jihatdan birbiriga oʻxshamaydi. Misr, Sudan, Suriya, Iroq, Magʻrib, Xasaniya (Mavritaniya), Shoa (Nigeriya, Kamerun, Niger) lahjalariga boʻlinadi. Ushbu lahjalar asosan 3 sababga koʻra yuzaga kelgan: 1) arab adabiy tiliga quraysh qabilasi (Makka) shevasida nozil boʻlgan Qur’oni Karim tili asos boʻlgan, zero oʻsha vaqtlardayoq Arabiston yarim orolda yashovchi qabilalarning tillarida turli tafovutlar bor edi; 2) hozirgi arab dunyosining aksar qismi kelib chiqishi arab boʻlmagan xalqlardir. Ular islom taʼsirida arablashgan. Ularning hozirgi soʻzlashuv tilida islomgacha mavjud boʻlgan ona tillari unsurlarining boʻlishi, tabiiy; 3) arab dunyosining aksar qismi gʻarb istilochilari hukmronligi ostida boʻlganligi hududiy lahjalarning jiddiy farqlanishiga olib kelgan. Turkiston, xususan hozirgi Oʻzbekiston hududi Arab xalifaligi tomonidan boʻysundirilgach va islom mahalliy aholi tomonidan qabul qilingach, Arab tili hamda arab yozuvi mazkur hududda ilmfan tili va yozuviga aylandi.⁵

Klassik arab tili islom bayrog‘i ostida Yaqin va O‘rta Sharqqa, Markaziy Osiyo va Afrikaning ko‘p qismiga tarqaldi. Bunda albatta, sahobalarning o‘rni beqiyos hisoblanadi. Keyinchalik, u O‘rta Osiyoda uzoq vaqtlargacha xalqaro va bilim tili bo‘lib keldi. Bu tilda davlat dasturlari olib boriladi va hikmatlarga to‘la asarlar yoziladi. Shulardan Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Nasr Forobiy, Muhammad Xorazmiy va Mahmud Zamaxshariy kabi o‘zlarining chuqur ilmiy mulohazalari bilan dunyo fanining ravnaqiga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan fan daholari, buyuk vatandoshlarimiz ham shu tilda samarali ijod qilishgan. Klassik til hozirgi arab tilining shakllanishi uchun zamin bo‘ldi.
Hozirgi zamon adabiy arab tili Arabiston yarim oroli va undan shimolroqdagi hamda Shimoliy va Sharqiy Afrikadagi yigirmadan ortiq davlatlarning rasmiy tili hisoblanadi. Qadimgi tilining ba’zi yodgorliklari bizgacha yetib kelgan. Tadqiqotchilar shu yodgorliklardagi yozuvlar asosida uning grammatik qurilishini va qisman so‘z boyligini aniqlashga muvaffaq bo‘lishgan.⁶
Klassik arab tilining namunalari esa bizgacha juda ko‘p miqdorda yetib kelgan. Unda mukammal grammatik qurulishga ega bo‘lgan, keng leksik tarkibli, johiliy davri nazmi va ta’sirdor qabilalar lahjalari nodir xususiyatlarini o‘zida umumlashtira olgan boy tilni ko‘rish mumkin.⁷