|
1. BOB DORIVOR VALERIANA O‘SIMLIK XOM AShYoSINI YeTIShTIRISh VA BIRLAMChI KAYTA IShLASh TEXNOLOGIYaSI.
1.1Valeriana (kadi-o‘t) – Valeriana officihalis L.
Dorivor valeriana (kadi o‘t)-Yaleriaha officihalis L.,valerianadoshlarYaleriahaceae oilasiga kiradi.
Valeriana ko‘p yillik, bo‘yi 2m ga yetadigan o‘t o‘simlik. Ildiz poyasi va ko‘pgina mayda ildizchalar bilan qoplangan bo‘lib, yer ostida tik joylashgan. Ildizpoyadan birinchi yili ildizoldi to‘pbarglar, ikkinchi yildan boshlab poya o‘sib chiqadi. Poyasi tik o‘suvchi, silindirsimon, mayda qirrali, shoxlanmagan (ba’zan yuqori qismi shoxlangan),ichi kovak, yuqori qismi tuksiz, pastki qismi esa tuklar bilan qoplangan. Bargi oddiy,toq patliajralgan, 4-11juft segmentlar (bo‘lakchalar)dan iborat. Ildiz oldi barglari uzun bandli, poyadagi barglar bandi esa poyaning yuqori qismiga yetgani sari qisqara boradi. Barglari poyada qarama-qarshi joylashgan. Gullari mayda,hidli,poya uchida qalqonsimon yirik ro‘vakka to‘plangan. Kosacha barglari gul ichiga qarab qayrilgan sababli aniq bulinmaydi. Gultojisi voronkasimon, besh bo‘lakli, uchi ichkariga qayrilgan, oq yoki pushti rangli, otaligi 3ta, onalik tuguni 3 xonali, pastga joylashgan. Mevasi-cho‘ziq tuxumsimon, och qo‘ng‘ir pista. May oyining oxiridan boshlab avgust oyigacha gullaydi.
Valeriana dorivor usimligi Rossiyada "Maun" koshchniy koren, "zemlyanoy ladan" nomlari bilan atalishi keltirilgan.
Umuman "valeriana" suzi lotichcha "Valere" bыt zdorovыm-soglom buling manosiga ega.
Yevropa "valeriana" nomi bizning III eramiz davrida yashagan rim vrachi Pliniya Valeriana yoki shu mamlakat imperatori Valeriana nomi bilan boglik degan nazariyani xam yozib koldirishgan.
Rossiyada valeriana usimligini keng mikyosida tayyorlash va bu usimlikda dori tayyorlash ishlari XVIII asrda ya’ni Petr-1 davridayok boshlanganligi yoritilgan.
Butun Yevropa maml^katdari farmakologiyasida XVIII asrdayok keng kullanilgan va madaniylashtirilgan plantariya xolda yetishtirilib tayyorlash yulga kuyilgan. (Skazatel o lekarstvennыx rasteniyax. M. 1964).
Akademik Tuxtadjyan A.JI. (1981). Usimliklar xayyotini urganish buyicha keltirilgan ma’lumotlariga Karaganda valerian kasimonlar (Valerianaceae) oilasi 13 ta avlod va 400 ta turdan iborat bulib, shundan fakat valeriananing (Valeriana) 200 turi mavjud ekanligini kursatib utgan.
Valeriana usimligi Yevroosiyo Shimoliy Amerika, Janubiy Afrikaning mutadil va sovuk iklimli ulkalarida keng tarkalgan. Shuningdek Janubiy Amerikada valerianka avlodining 40% dan kuprok turli shakllari borligi aniklangan.
Borodina A.Ye. va Grubov V.I. ( )lar valeriana simonlar oilasini urganishda « •
juda kadim davrlarda urta yer dengiui va Farbiy Osiy mintakalari valerianosimon usimliklarga juda boy bulganligini va shu mintakalarda valerianell (Valerianella) usimligining 60 ta bir yillik turlari borligini aniklashgan. Valerianell usimligining bir yillik turlari keyinchalik Janubiy Yevropadan Eron, Avgoniston va Urta Osiyoga tarkalgan.
Valerianka oilasi asosan namlik darajasi yukori bulgan yerlarda daryo kirgoklarida, kul buylarida, buloklar atrofida va tog mintakalarining yukori kismlarida usib, rivojlanadi.
Valeriana oilasi tarkibiga kiruvchi tog valerianasi (V.montana), va skala valerianasi (V.saxatilis) tog mintakasida tosh va shagallar ustida keltsk valeriana (V.céltica) esa alp utloklarida usishga moslashgan.
Bir yillik valeriana usimlik turlari Markaziy osiyoning chul va saxro mintakasidagi namlik xudu dl ar da tarkalgan.
Valeriankasimonlarning valggianka oilasini turli sharoitlarga moslonuvchanligi, tabiiy tanщiy muxit ta’siriga chidamliyligi asosan vegetativ
organlarining minglab yillar davomida mukammallashganligidir va shu tufayli
ularning gul va meva tuzilishining xdr xil sharoitlarda doimo bir xilda bulishligidir. Jumladan dorivor valeriana (V. officialise) usimligi xam tabiiy sharoitlarga uta moslashgan kulay muxit vujudga kelgan sharoitlarda uning buyi 2 m gacha boradi.
Bir yillik valeriana usimlik turlari yukorida keltirilgan mamlakat mintakalaridan tashkari Shimoliy, Janubiy va Markaziy Amerikada xam keng tarkalgan. Masalan valeriana meksikanskaya (Y. Mexicana), valeriana lukovichnaya (V. bulbosa), valeriana rasstavlennaya (V. remota), Kuba va Gvatemala orollarida valeriana sepkaya (V. Scandens), Kolumbiyada valeriana Pavona (V. pavonii) turlari usadi.
Valeriana usimligining yarm buta va butasimon turlari xam yer yuzasida mavjud bulib, ular asosan baland tog mintakalarida keng tarkalgan. Masalan, Kilimandjaro toglarining 2800-4570 m balandliklarida valeriana Kilimandjarskaya (V. Kilimandscharica) yarim buta turi uchraydi.
Valeriananing butasimon turlariga valeriana bonpladskaya (V. bonplandicina), valeriana Ieronima (V. hiezonynii), valeriana opuщennaya (V. hirtolla), valeriana melkolistnaya (V. microphylla) valeriana jostkaya (V. rigisu) usimliklari kirib ular Ekavdor, Peru, Kolumbiya toglarida tarkalgan. Valeriankaning bu turlari doimo yashil rangda bulib,
balandligi 2,5 m gacha
Do'stlaringiz bilan baham: |
