Ashyoshunosligi

13.1-rasmda
rangli bezakbop metalldan ishlangan badiiy 
kompozitsiya yoritilgan.
Faqat XX asrda. qurilishda egilish va cho£zilishga yuqori 
mustahkamlikka ega bo lg an ashyolar keng miqyosda joriy etildi. 
Masalan, arxitekturaviy vant konstraksiyalarida temirning ishlati- 
lishi. Bunda asosiy yuk kolaruvchi, cho£zilishga ishlovchi o‘rama 
p o lat arqon (tross) — turli shakldagi keng sathni yopishda, uzun 
ko£priklar qurishda keng qo'îiani'ia boshlandi.
Yer yuzida ternir rudasi keng tarqalgan, ammo undagi ternir 
miqdori sanoat darajasida qazib oiishga iqtisodiy samaradorligi 
qoniqarli emas. Tog£ jinsi radadagi temirning kimyoviv tarkibiga 
ko£ra ternir har xil turlarga bolinadi. Ternir rudasidagi asosiy 
m ineralar m iqdori quyida keltirilgan: m agnezit — 70—75%, 
gematit — 70%, gidrotatsiyalangan, va’ni tabüy sharoitda qotgan 
limonit — 60%, ternir oksidi sideril — 40%.
0 ‘zbekiston ternir sanoati va uning paydo bolishiga doir boy 
tarixga ega emas. Bunga sabab — bizning yer osti boyliklarimizda 
ternir radasining karnhgi.
14.1. Isinovatslosi texnologiyalar asosida ternir 
ishiab cMqarisi
Hozirgi vaqtda ternir ishiab chiqarish sanoati, asosan, quyidagi 
texnologiyalarga asoslangan. Yuqori harorat tog‘ jinsi — rudani 
eritib olingan suyuq temirni kislorod bilan qaynatib yuqori sifatli 
p o la t olish; suyuq p o latn i vakuumlash usuiida sifatini oshirish, 
nefelindan alumin olish; prokat usuli bilan egiluvchan yupqa 
lentasimon p o la t olam alari olish; vakuumda (so£rish) diffiiziya 
usuli bilan payvandlash va h.k.
Uglerodli ternir eritmalaridan olinadigan ashyolarga, asosan, 
po‘latni kiritish mumkin. P o£lat yuqori haroratda eritilganda yoki 
sovitilganda undagi uglerodning kamayishi yoki oshishi hisobiga 
po‘latning xossalari keskin o£zgaradi. Tog£ jinsi temir ruda (tosh)ni
335

---

1550°C da eritib, toza ternir (Fe20 3)olinadi. Kristallanish jarayoni 
1490°C da boshlanib, 1320°C da tugaydi. Harorat 910°C va 
758°C ga tushganda eritma qattiq holatga o‘tadi.
Eritma tarkibida uglerod miqdori 2% gacha bo‘lsa — po‘lat, 
2% dan oshsa cho‘yan deb ataladi.
Temir ishlab chiqarish sanoati texnologiyalaming innovatsion 
asosda rivojlanishi quyidagilarga bog‘liq:
— tog‘ jinsidan tem ir rudani yuqori haroratda eritib olingan 
suyuq tem irni kislorod bilan qaynatilib yuqori sifatli p o ‘lat 
olish;
— suyuq po‘latni vakuumlash usulida sifatini oshirish;
— maxsus xossalarga ega b o ‘lgan yuqori navli p o ‘lat va 
cho'yanlami olish;
— samarali texnologiya asosida boksid, nefelindan alumin ohsh;
— prokat usuli bilan egiluvchan yupqa lentasim on p o ‘lat 
o'ramalar ohsh;
— suyuq p o ‘latni qoliplarga sam arali usul bilan quyish; 
vakuumda diffuziya usuli bilan payvandlash;
— po‘latga boshqa temirlar qo‘shib vakuumda qayta ishlash 
(legirlash);
— temir kukunini qayta ishlash va zichlash.