Ashyoshunosligi

Qo‘rg‘oshin —
yumshoq, plastik og‘ir metalldir. ZichJigi i 1400 
kg/m3 erish harorati 327°C. Suyuq qo‘rg‘oshin suv singan quyilib 
yoyiladi. Sulf'at kislota ta’siriga chidamh. Cho‘zilishdagi mustah- 
kamhgi 2,1 MPa. Rentgen nurlarini o‘tkazmaydi. Gamma mirlan 
qisman o‘tadi. Qurilishda qo‘rg‘oshin maxsus quvurlarni zanglash- 
dan saqlovchi qatlam sifatida hamda tovush va suvdan muhofaza 
qilishda ishlatiladi. Qo‘rg‘oshin sulfidh tog‘ jinsi rudasidan olinadi.
Qalay
— yumshoq, zanglashga chidamli metall. Zichligi 7230 
kg/m3, erish harorati 232°C. Oson eruvehan qotishmalar olishda, 
po‘latni mis bilan yopishtirishda ishlatiladi. Cho‘zihshdagi mustah- 
kamlik chegarasi 3,5—4,5 MPa. Cho‘zilish darajasi 40%, qattiqligi 
12 ga teng. Sanoatda tog! jinsi qalay toshi rudasidan olinadi.
14.7. Mis va uning qotíshmalarí
Pardozbop mis qizil, jigarrang rangli, zichligi 8800 kg/m3, 
erish harorati 1083°C bo‘lgan metalldir. Cho‘zilishdagi mustah- 
kamlik chegarasi 2,0 MPa, cho‘ziluvchanlik darajasi 30—60% ga 
teng. Mis yumshoq va plastik temir bo‘lib, elektr va issiqlikni 
o'zidan tez o‘tkazadi. Mis misli, sulfidli va oksidlangan rudalardan 
olinadi. Asosan, elektr simlari va har xil pardozbop qotishmalar 
olishda qo'shilma sifatida ishlatiladi.
Mis bilan ruxni qo£shib olingan qotishma latun deb ataladi. 
Latunning mustahkamligi va zanglashga chidamliligi yuqori, 
shuningdek, uni sovuq yoki qizigan holatda bolg£alash mumkin. 
Ayrim hollarda latunga qo£rg‘oshin, qalay, alumin, kremniy singari 
metallar qo£shib olinadi. Latundan pardozbop latun taxtasi, sim, 
quvurlar, shuningdek, me’moriy qismlar ishlanadi.
343

---

Agar misga 10% gacha qalay qo‘shilsa, 
qalay 
bronzasi olinadi. 
Bronza inshootlarning ichki qismida santexnika uskunalari, 
shamollatish uskunalari, kamiz (qo‘sh) famituralar va pardozbop 
bronza taxta sifatida ishlatiladi.
Hozirgi vaqtda mis va uning qotishmalari qimmat bo‘lganligi 
tufayli ularning o ‘rniga shisha, plastmassalar, kimyoviy qayta 
ishlangan yog‘ochlar ko‘plab ishlatilmoqda.
Titan
ko£rinishidan po‘latga o£xshaydi. Zichligi 4500 kg/m3 
erish harorati 1725°C. Titan legirlangan metall bo£lib, uning 
mustahkamligini va o ‘tga chidamliligini yanada oshirish maqsadida 
titan eritmasiga po£lat qo£shiladi. Titanning nodirligi shundaki, 
uning mustahkamligi, qattiqligi, o‘tga bardoshligi po‘latga nisbatan 
yuqori, shu bilan birga, zichligi po£latdan ikki barobar kichik. 
Alumindan biroz og£ir, ammo mustahkamligi 5—6 barobar katta, 
harorat —200°C gacha sovitilganda ham, uning kislotaga, ishqorga, 
tuzga, xlorga va oltingugurtga chidamliligi kamavmaydi.
Titan rudasi (tog£ jinsi) qazilma boyliklari AQSH, Meksika, 
Rossiya (Ural), Kanada, Hindiston kabi davlatlarda topilgan. Titan 
mustahkam va yengil boMganligi sababli kosmonavtika texnolo- 
giyasida keng ishlatiladi. Maxsus flyuslar yordamida titanni elektr 
yoy va elektr toshqol bilan payvandlash usuUari ishlangan.
Vanadiy —
oqish kumushsimon metall, zichligi 6020 kg/m 3, 
erish harorati 1720°C ga teng bo‘lgan, tuzli suvda zanglamaydigan 
nodir metalldir. Vanadiy p o la t eritmasiga qo£shilgan legirlangan 
metall. Vanadiy bilan mis eritmasidan a ’lo sifatli bronza olinadi.
Volfram
— kumushsimon oqish rangdagi, juda qattiq, zichligi 
19000—20000 kg/m3, erish harorati 3370±50°C ga teng bo‘lgan 
nodir metalldir. Maxsus xususiyatga ega b o £lgan yuqori sifatli 
po£latlar hamda qattiq qotishmalar olishda islilatiladi.