Ashyoshunosligi

§O
J3
G ‘alvir kataklarining kattaligi, mm
13.1-rasm. Qumni beton yoki qorishvna uchun yaroqli ekanligini uning
mayda-ylrikligiga qarab aniqlash grafigi
296

---

Oddiy beton tayyorlashda qumning yiriklik moduli 2—3, 
yaxshisi 2,5 chegarasida bo‘lishi kerak.
Yiriklik moduli 1—1,5 bo‘lgan qumlami og‘ir betonlar uchun 
ishlatish tavsiya etilmaydi, chunki qumning yiriklik moduli 
qanchalik kichik bo‘lsa, beton uchun sement sarfi shuncha ortadi 
yoki qorishmaning mayinligi kamayadi.
Yirik to ‘ldirgichlar.
Yirik to ‘ldirgichlarga rangdan q at’iy 
nazar shag£al, chaqiqtosh, toshqol va shunga o'xshash ashyolar 
kiradi.
Tog‘ jinslarini maydalash yo‘li bilan beton sifatini oshiruvchi 
yirik to‘ldirgich — chaqiqtosh (sheben) olinadi.
Chaqiqtosh rang-barang, tiniq bo‘ladi, chunki oddiy graviyni 
maydalanganda undagi yashirin minerallar rangi ochiladi.
Markasi 400 dan katta bo‘lgan, yuqori mustahkam, zich beton 
tayyorlashda, asosan, chaqiqtosh ishlatiladi. Markasi 150—300 
bo‘lgan va undan kam markali betonlar uchun shag‘al ishlatsa 
ham bo‘ladi.
Shag‘al donasi yirikligiga ko‘ra juda mayda (5—10 mm), mayda 
(10—20 mm), o ‘rtacha (20—40 mm), yirik (40—70 mm), juda 
yirik (70—150 mm) turlarga bo‘linadi. Shag‘alning mayda-yirikligi 
kataklarining o ‘lchami 70, 40, 20, 10, 5 mm ga teng bo£lgan 
standart g£aivirlardan o ‘tkazib aniqlanadi.
Qurilish inshootlarining loyihalarida ko‘rsatilgan beton buyum- 
lari va konstruksiyalaming mustahkamligi «klass» ko‘rsatkichi bilan 
ifodalanadi.
Bunda betonning mustahkamligini ifodalovchi klass undagi 
nuqsonlarni hamda xossalarini aniqlashda yo‘l qo‘yilgan kamchi- 
liklarni inobatga olgan holda uning siqilishdagi va cho‘zilishdagi 
mustahkamligi qoniqarli ekanligiga to‘1a kafolat beradi.
Beton klassi uning har bir xossasini 95% gacha kafolatlaydi 
va ko‘rsatkich son bilan ifodalanadi. Mustahkamligiga doir 
nuqsonlar qanchalik kam bo‘lsa, beton klassi ko£rsatkichi shuncha 
yuqori bo‘ladi. Masalan, beton markasi M300 va uning siqilishdagi 
mustahkamligini o‘zgarish (yo£l qo£yiladigan nuqsonlar hisobiga) 
koeffitsiyenti 18% b o £lsa, beton klassi V I 5, agar o £zgarish 
koeffitsiyenti 5% bo£lsa beton klassi V20 deb olinadi.
297

---

Og‘ir betonning mustahkamligiga ko‘ra uning marka bilan 
klassi o‘rtasidagi nisbat