Ashyoshunosligi

Sinov uchun savollar:
1. Qurilish qorishmalarining qanday xillarird bilasiz? Ulaming xossalari va
tarkibi haqida gapirib bering.
2. Bezakli qorishma xillari, pigmentlar va ularning tarkibi.
3. Oq va rangli sementlar nima, ular orasidagi farq.
4. Quruq aralashmalar nima?
X ÍII bofe
BETON VA TEM IR-BETO N ARXITEKTURADA
Bugungi kun me’morchiligi va dizayn san’atining rivojlanishi 
qurilish texnikasi, rang-barang betón hamda temir-betonni ishlab 
chiqarishga, ulardan mohirona foydalanishga va qocllaniladigan
293

---

ashyolaming estetik xossalari, ulaming teksturasiga va rangiga 
bog‘liq. Beton teksturasi — bu buyum yoki konstruksiya tuzilishi- 
ning yuzada mujassam bolishidir. Bundan tashqari, yuzaga faktu- 
raviy ishlov beriladi. Faktura esa yuzaga moslamalar yordamida 
ishlov berishdir.
Beton boshqa qurilish ashyolari singari bezakli xususiyatlarga 
boy. Uning tuzilishi bo‘yicha yirik (shag‘al) va mayda toMdirgich 
(qum) hamda bogMovchilardan (sement) tashkil topgan. Mayda 
toMdirgieh-qumning turlari ko‘p bolib, ular daryo va jar qumiari 
yoki tog‘ jinslarini maydalab ishlangan bo£lishi mumkin. Har bir 
turkum to ‘ldirgichning o‘z rangi va xususiyati mavjud. Qum rangi 
o‘z navbatida beton rangiga ta’sir ko‘rsatadi. Betonning ko‘rinishi 
faqatgina kulrang emas, balki boshqa ranglarda, ya’ni qoradan 
deyarli oq ranggacha bo‘lishi mumkin. Betonning yana bir muhim 
xossalaridan biri - bu uning plastikligi, ya’ni bo‘tqasimon bo‘lishi- 
dadir. Betonni tayyor qolipga soüb, unga xohlagancha shakl, rang 
yoki yuzasiga turlicha relyef berilsa bo‘ladi.
Betonning qotish tezligi bog£lovchi turiga va qo‘shilmalarga 
bog‘liq. Fakturaviy ishlovning turli yo£nalishlari hamda unga 
qo'shimcha qilib, plastmassa, shisha va rangli metallar, yog‘och, 
asbestsement va boshqalarini qo‘ilash arxitekturaviy kompo- 
zitsiyaning yuqori darajada bolishiga imkon beradi.
Har bir beton buyum yuzasining o ‘ziga yarasha notekisligi 
(g‘adir-budirligi) mavjud. Har bir notekis yuza havodagi namlikni 
o‘ziga singdiradi. Betonda esa yuza «nafas oladi», yomg‘ir va boshqa 
omillar ta’siriga qaramay, uzoq vaqt davomida yaxshi saqlanadi.
Beton yuzasiga tushayotgan yorug‘lik undan bir tekisda qaytadi. 
Shu sababdan beton yuzasiga xohlagan tarafdan qarasak ham, 
bir xil rangda ko‘rinadi. Odatda, shisha va silliq yuzalarga qara- 
ganimizda, ularning yaltirashini ko‘ramiz. Beton buyumlari va 
konstruksiyalarini ishlab chiqarish texnoiogiyasining oddiyligi va 
ulaming yuqorida ko‘rsatilgan xossalari, beton va temir-betonni 
arxitektura bilan chambarchas bog‘laydi.
Pardozlash ishlari bugungi kunga kelib qurilishda eng murakkab 
jarayonlardan sanaladi. Binolarni pardozlash ishlari narxi umumiy 
qurilish narxining taxminan 30—35% ini tashkil etadi. Tashqi
294

---

devorlami tayyor bezakli pardozbop buyumlar bilan qoplansa, bu 
raqamlami 15—17% gacha pasaytirish mumkin.
Beton va temir-betonning kelib chiqish hamda rivojlanish 
jarayoni tarixiy ahamiyatga ega. Beton — bu sun’iy konglomerat 
bo‘lib, o ‘n yetti asrdan beri mavjud. Bog‘lovchilar har davrda har 
xil bo‘lgan. Misrliklarda kuydirilgan ohak va qo'shilmalardan tash- 
kil topgan. Yunon va rimliklar oldiniga kuydirilgan ohak bilan, 
keyinchalik esa pussolanli (Italiyadagi shahar nomi, birinchi 
topilgan joyi) sement qo'llashgan. Uni vulqon kuli va ohak aralash- 
masidan tayyorlashgan.
1852— 1853-yillarda fransuz Kuane F. o ‘zining loyli beton 
konstruksiyalarini qurish borasidagi bilirn va malakasini beton 
konstruksiyalarini qurishda ishlatdi.