Ashyoshunosligi

10.8-rasm. Shishaning issiqlikni yutish sxemasi:
A — quyosh nurining о ‘tish sxemasi. 1 — quyoshdan kelayotgan issiqlik manbai;
2 — shishadan о ‘tgan issiqlik manbai; 3 — qaytarilgan issiqlik manbayi;
4 — yutilgan issiqlik manbai; 5 — xonadagi ikkilamchi radiatsiya;
6 — tashqaridagi ikkilamchi radiatsiya. В — issiqlikni yutuvchi taxta oynani
romga о ‘matish sxemasi. 1 — issiqlikni yutuvchi shisha; 7 — tayanch va
chokbop yostiqcha; 8 — g ‘ovak rezina; 9 — qotmaydigan b o ‘tqa.
etadi. Buning evaziga pishgan shisha rangli plyonka bilan qoplanib, 
temperaturalar keskin o‘zgarishiga va ultrabinafsha (UF) nurla- 
nishga bardoshli bo‘lib, qirinishlar va dog'larga chidamli bo‘ladi.
Buyumga alohida xususiyatlar berish uchun turli aralashmalar 
bilan qoliplashdan o‘zgacha, noyob usul qo'llaniladi: ikki list orasiga 
polivinilbutiral(PVB) plyonka bejirim qilib joylashtiriladi. Hosil 
bo‘lgan ko‘p qavatli shishaning ko‘rinishi oddiy shishadan farq 
qilmasa-da, ulaming sifati keskin farq qiladi. Ko‘p qatlamli shisha 
listni bittaga mujassamlashtirganda xonalar orasidagi to ‘siq bir 
tarafdan qorday oppoq, ikkinchi tarafdan mutlaqo qora bo‘ladi.
10.5. Shishaning estetik xasusiyatlari
Shishaning optik xususiyatlari, ularning kimyoviy tarkibiga 
bog£liq. Shisha ashyolarning estetik xususiyatlari juda keng 
chegaralarda tartibga solinadi. Shishaning yorug‘likni o‘tkazishi,
214

---

yutishi va aks ettirishi yorug£lik to‘lqinining uzunligiga bog‘liq 
Bu bogliqlik va shishaning optik xususiyatlaridan farqli o£laroq 
oynaning turli ranglar bilan yoritilishiga imkoniyat beradi. Shisha 
ashyolarimng estetik xususiyatlari olehov asboblari (mikrometrlar 
oMchagichlar, burchaklar) büan baholanadi va chamalab, belgilan- 
gan masofada standart namunalari büan taqqoslanadi. Vitraj yoki 
shisha qatlamalarning íashqi qiyofasini baholashda ulaming ishlab 
chiqarish usuli hisobga olinadi. Konstruksion shisha ashyolari 
(ko£pikshisha, izolyatsiya uchun shishali tola) cheklangan hajm- 
da ishlatiladi, konstruksion-bezak ashyolari — deyarli har bir bino 
yoki inshootda ishlatüadi. Binolar va inshootlaming zamonaviy 
me’moriy tasviri binoning oíd ko£rinishidagi belgüangan ko‘tarib 
turavchi luzilishi elementlari va shisha tekisüklari büan aniqlanadi 
Binoning oíd ko£rinishidagi yopiq Va shaffof joylari nisbati’ 
bolinish nisbati, shisha rangi - bu tashqi ko‘rinishi turli bo‘lgan 
devorlami yaratish imkonini beradi. Oíd ko£rinishdagi o£zgacha 
ko£rinishni shaffof va noshaffof shisha ashyolar kombinatsiyasi 
tashkil qiladi. Vestibyul va foyelami binoning tashqarisidagi atrof- 
muhit - ko£cha, tabiat büan birga boglash, yengiüik taassurotini 
yaratish - bu bir qator jamoat bmolarini loyihalashdagi me’mor- 
larga xos intüishdir, bunda ularga shaffof shisha devorlar yordam 
beradi. Shishadan yasalgan ashyolar binoning funksional foyda- 
lanish maqsadidan qat’iy nazar oíd ko£rinishning plastikasini 
araqlashda, shisha ashyolardan yuzalar yaratishda ishlatiladi turar 
joy va sanoat inshootlari, bolalar bog‘chalari, maktab binolanga 
me’moriy ko£rinish berishda, issiqlik oqimini tartibga soluvchi 
spektrining ko£rinadigan qismini yuqori aks ettirishga ega bo£lgan 
aks shisha ishlatüadi. Eshil va to£siq bo‘linmalardagi guldor bo‘rt- 
tirmali va noshaffof naqshdor rangli shishalar turli maqsadlardagi 
ichki interyer estetikasiga katta ta’sir ko£rsatadi. Nafaqat an’anaviy 
tarzda ishlab chiqarilgan, balki yangi texnologiyalarda zamonaviy 
ashyolardan, shu jumladan, temir-beton, metall profülardan birga- 
likda qo£llaniladigan, rangli badüy vitrajlar ham katta ahamiyatga 
ega. Shisha buyumlami tanlashda ularning ishlatüish davri davo- 
mida ekologik toza bo‘üb qolishi asosiy ahamiyatga ega. AvvaUari 
oyna profillar turli rangdagi laminant qoplamalar bilan qoplanardi,
215

---

lekin bugungi kunda bu usul eskirgan hisoblanadi, chunki ochib 
va yopilganda qoplanmay qolgan tirqish joylar ko'rmib qolardi. 
Shuning uchun jahondagi barcha ilg‘or kompaniyalar oyna 
profiJIarini bo‘yashning yanada takomillashtirilgan usullariga o!tib 
oiishgan. Bugungi kunda, rangli oyna profîllarini tayyorlash ishlab 
chiqarish paytida aralashmaga pigmentlar qo‘shish orqali amalga 
oshiriladi. Shunday qiiib, rangli proflllar ishlab chiqarish vaqtida 
tayyor bo‘lishi sababli hech qanday keyingi laminatsiyaga ehtiyoj 
qolmaydi. Lekin, bo‘lajak erish massasiga rangli pigmentlar qo‘shib 
tayyorlash natijasida, PVX profillarmi ishlab chiqarishda tabiiy 
yog‘och rangini takrorlash qiyin. Vaholanki, hozirgi vaqtda yog'och 
rang eng zamonaviy va talabgir hisoblanadi: bu ko‘pchilikka 
suyukli, issiq, tabiiy daraxtni eslatadi.
Shuning uchun yog‘och-vinil ashyolardan yaratilgan PVX oyna 
profillar bozorining so‘nggi yangiliklaridan hisoblanadi: ularda 
tabiiy yog‘och (selluloza) ulushi 50—70% ni tashkil qiladi. Keyingi 
paytlarda PVX oyna ishlab chiqarishning muhim yutuqlaridan 
biri, shisha paketlaming kengligi hajmini oshirish natijasida katta 
energiya tejash imkomyatlarini berishi hisoblanadi.
Xususan, bugungi kunda 52 mm, 50 mm va 44 mm qalinligi- 
dagi shishalar uchun yaratilgan yangi oynalar ishlab chiqarilmoqda.
Ular «issiqlik saqlaydigan» oyna paketlar qalinligiga moslash- 
tirilgan oyna ramalardan iborat.
Natijada, bu tarzdagi konstruktsiya PVX oynalarga energiyani 
tejash xususiyatlarini ta’minlaydi, undan tashqari, shovqindan 
saqlab beradi.
Endilikda oynalarni oddiy holatda joylashtirmasdan, PVX 
oynalari issiqhk izolyatsiya xususiyatlarini ziyoda qiluvchi maxsus 
qoplama bilan qoplanadi.
Bundan tashqari, issiqlikning derazaiardan tashqariga chiqib 
ketishini kamaytirish maqsadida, germetik oynalarning bo‘shlig‘i 
inson hayoti uchun zararsiz maxsus gaz bilan to‘ldiriladi.
Bozorning eng so‘nggi tendensiyalari oyna ishlab chiqaruv- 
chilarga issiqlik himoyasini oshirish maqsadida shishani mustah- 
kamlashni emas, balki PVX profîllarga elektr isitish funksiyasi 
bilan jihozlangan shishalarni joylashtirishni tavsiya etadi. Albatta,
216

---

()‘zbekistonda bu yangilik] ardan hali keng foydalanilayotgani yo‘q, 
biroq, dunyodagi eng yirik ishlab chiqaruvchilar nufuzli ko‘rgaz- 
malarda «ELEKTROOYlSfA»lami yangilik sifatida namoyish 
etmoqdalar,
Bozordagi PVX oyna profilini ishlab chiqarishdagi bu yangilik 
boshqa sabablarga ko‘ra ham afzaldir: bu kabi tuzilmalar oynaning 
isitish funksiyasinigina bajarib qolmasdan, balki yanada ko'proq 
yoritish imkoniyatini bermoqda. Shunday qilib, bunday oynalar 
o‘zinmg «tana»sida yorug‘Iikni saqlaydi, undan nafaqat ichki 
yoritish uchun ishlatiladigan oyna dizaynida foydalanish, balki 
yarn noyob chiroq yoki kechki chiroq sifatida ishlatish imkonini 
beradi. Bu yorug‘ oynavand derazalarning uyg‘unligi, faqatgina 
zamonaviy ichki uy-joy maydonini rangli chiroqlar bilan miltiilab 
yonishi uchun emas, balki turar joyning ichki qismini va 
imoratning old qismini bezatish uchun hamdir.
G ‘arb mamlakatlarida bunday topilmaiar darhol qabul qilinadi 
va faollik biian bir ajralmas oyna reldamasi sifatida ishlatiladi.
Bugungi kunda, bezakh muz yoritgichli oyna paketlardan media 
iasadlar yaratishda ishlatiladi.
10.6. Vitrajlar
Vitrajlar yana keng shuhrat qozonmoqda, ishlatiladigan texnik 
uskunaîar va ashyolar yangilanmoqda. Klassik oynalar bilan bir 
qatorda, vitrajga taqlid qilib, soxta vitrajlar paydo bo'lgan.
4
Vitrajlar sSiafl'of tuzilmalar kabi
Vitraj oynalar — rangli shishadan 
yaratilgan me’moriy san’at asaridir.
Vitraj oynalar orqali tabiiy yoki 
sun’iy yorug‘lik o‘tishiga mo‘ljallangan 
atrofning yaxlitligini buzmasdan me’­
moriy tuzilishning bo‘shliqlarini to ‘l- 
dirish imkonini beradi.
Vitraj ichki muhitga noyob va yago- 
na ko‘rinish, qo‘shimcha rohat va qulaylik yaratish imkoniyatini 
beradi.