Ashyoshunosligi

♦ Kristall nima?
Zumrad va brilliantlar chindan ham kristall hisoblanadi. Biroq, 
barcha kristallar ham noyob va nafis emas.
Tuz yoki shakarning ayrim zarralari ham — kristall!
Kristall — moddaning qattiq holati.
Qor uchqunlarining 2500 ta rasmi olingan, ulaming bari xilma- 
xil, bir-biriga o‘xshashi yo‘q. Bu tangri in’om etgan m o‘jizadir. 
Bari muzlagan suv kristallaridir. «Kristallos» so‘zi yunonchadan 
tarjimada «muz» degan ma’noni anglatadi. Deyarli barcha toshlar, 
tog‘ jinslari kristall ardan tashkil topgan.
Sinash uchun savollar:
1. Tog‘ jinslari takribidagi asosiy rangli minerallami izohlang.
2. Cho ‘kindi jinslar qanday paydo bo ‘Igan, xossalari va ishlatilishini bayon
qiling.
3. Tog‘ jinslarini qayta ishlash texnologiyasi nimalardan iborat?
4. Qurilishda eng ko ‘p ishlatiladigan rangli mayda-yirik to ‘Idirgichlar haqida
gapiring.
181

---

IX bob
PARDOZBOP SO PO L ASHYOLAR1
Sopol ashyolarini ishlab chiqarish o‘ziga xos qadimiy tarixga 
ega. Insoniyat tarixida loy birdan-bir qurilish ashyosi sifatida ishla- 
tilgan. Loyni somon bilan qorishtirib, xom g‘isht sifatida eramizdan 
awal 8 ming yil oldin turar joylar qurilgani m a’lum. Xom g‘isbtni 
kuydirib uylar qurish, g‘ish.t va cberepitsa yuzasini sirlab pishirish 
usullari eramizdan 3500 yil oldin ishlab chiqilgan.
Birinchi ming yillikning o'rtalarida Xitoyda chinni — forfor 
ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Bizning eramizdan 2—3 ming yil 
aw al 0 £rta Osiyo, xususan, 0 ‘zbekiston hududida sopol buyum- 
larning uy-ro‘zg‘or asboblari, m e’morchilik, pardozbop buyum 
va qismlar sifatida ishlatilganligi m a’lum. Asilar davomida sopol 
buyumlar asosiy qurilish ashyosi bolishi bilan birga, uning sifati 
va shakli, ishlab chiqarish texnoiogiyasi yildan-yiSga takomillashib 
bormoqda. Qadimgi o ‘zbek kulolchilik sanoatining qay daraja 
rivojlanganligiga Sarnarqand, Buxoro, Xiva yodgorliklarini qurish- 
da ishlatilgan bezakli va pardozbop qoplama sopol buyumlar misol 
bo‘la oladi.
Sopol buyumlar sirtini oq, ko‘k va boshqa ranglarda sirlash 
texnoiogiyasi va ulaming tarkibi 0 ‘rta Osiyoda Yevropa davlatla- 
ridan oldin ishlab chiqilganligini tarix tasdiqlaydi.
1855-yñ Germaniyada ixtiro etñgan tasmasimon g‘isht qoliplov- 
chi zichlagich va 1858-yilda doira shaklidagi g£isht pishiruvchi 
xumdonlar dunyoda sopol buyumlarni ishlab chiqarish sanoatining 
o‘sishida katta ahamiyat kasb etdi.
Ilmiy izlanishlar natijasida yadro energetikasi, mashinasozlik, 
elektron va raketa texnologiyalariga mos xossalarga ega bo‘lgan 
maxsus sopol buyum lar ishlab chiqarilm oqda. Sopol oksidi 
araiashmasidan ishlangan o £ta mustahkam, chidamli mashina 
motori va ehtiyot qismlar amaliyotda qo‘Hanildi va bu ixtiro sanoat 
xodimlarida katta qiziqish uyg£otmoqda. 
(9.1-rasm).
Sopol ishlab chiqarish sanoati, ayniqsa, urushdan keyingi 
yillarda rivoj topdi. Juda ko‘p ilmiy va amaliy muammolarni
182

---

hal etishda respublika olimlari va 
mutaxassislari Zemyatchenskiy P.A.,
V inogradov