Arxitekturaviy kompozitsiya asoslari

Mavzu bo'yicha klauzura va vazifalar
Mashqlarda arxitekturaviy muhitning uchala asosiy komponenti - ichki 
muhit, tashqi shakl va tevarakdagi tabiiy yoki sun’iy o ‘zaro bog'liqliklar 
o ‘rganiladi.
1-klauzura.
ICHKI MUHITNING TASHQI SHAKLDAGIIFODASI
Ichki m uhitni tashqi shaklda ifoda etishning eng oson va ishonchli usuli 
ichki m uhit qobig‘ini bir xil qalinlikda olishdir. Biroq bu usulni hamisha 
ham qo‘llash imkoniyati bo‘lavermaydi. Shunga ko‘ra qobig‘ turli qalin- 
liklar orqali ifoda etiladi. Foydalanmaydigan yopiq muhit - bo‘shliq ham 
qo‘llanilishi m um kin.
2-klauzura.
TEVARAKNING TASHQI SHAKLGA TA’SIRI
Tevarak iborasi inshootni qurshab turgan tabiiy (mas. to g \ dala, tekis- 
lik) va sun’iy (mas. saylgoh) joylar m a’nosini beradi. Demak, tevarak joy- 
ning tiynatiga (xarakteriga) bog‘liq holda inshoot shakli belgilanadi. Bu 
kompozitsiyada tevarak - birlamchi, inshoot ikkilamchi narsalardir. T a’sir 
bir tom onlam a - “ tevarakdan inshootga” bo‘ladi.
3 -klauzura.
ICHKI MUHIT, TASHQI SHAKL VA TEVARAKNING
0 ‘ZAR0 BOG‘LIQLIGI
Kompozitsiyada ichki muhitning tashqi shakl orqali tevarakka ta ’siri 
yoki aksincha - tevarakning tashqi shakl orqali ichki muhit yechimiga bo‘lgan 
ta’siri asosiy rolni o ‘ynaydi. Kompozitsiya unsurlari - shakllar mavhum, 
shartli ko‘rinishda olinadi.
1-vazifa.
ICHKI MUHIT - TASHQI SHAKL -TEVARAK TIZIMI
Oldingi m ashqda (3-klauzurada) b o ‘Igani kabi bu vazifada ham uchala 
komponentning o ‘ziga xos ta’sir zanjiri asosiy rolni o ‘ynaydi. Farqi - bu 
vazifada kompozitsiya konkretlashtiriladi (muayyanlashtiriladi). Bu vazifada 
ham makon uyushtiriladi. Murakkabligi shundan iboratki, ichki m akonni 
uyushtirish jarayonidayoq uning tuzilishi tashqi ko‘rinishda aks ettiriladi va 
u tevarak bilan bog‘lanadi. Vazifada uch m uammo yechilishi kerak: birin-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

chidan, ichki makon tashkil qilinishi, ikkinchidan, u tashqidan ifoda eti­
lishi, uchinchidan, ichi - tashqarisi o’zaro bog‘langan tizim tashkil etilib, 
u tevarak bilan uyg‘unlashtiriladi.
Amaliyotda bu muammolar odatda teskari tartibda hal etiladi. Tevarak 
sharti (joyning tekisligi, tog'liligi va boshqalar) o ‘zaro bog'liq hajmni va 
ichki makonni belgilaydi, ya’ni tevarak hajmni, hajm esa makonni belgi- 
laydi. 0 ‘z navbatida makonning tashkil etilishiga funksiya ta’sir ko‘rsatadi.
Vazifaning maqsadi - interyer kabi yopiq fazoning asosiy qonuniyat- 
larini hamda uni uyushtirish usu! va vositalarini o ‘zlashtirishdir.
Bunda quyidagi masalalar yechiladi:
- fazoviy kompozitsiyada keskinlikni (kontrastni) qo'llash tamoyillari- 
ni egallash;
- har qanday fazoning xususiyatlarini yechib beruvchi ifoda vositasini 
topish.
Vazifada ikki o‘zaro kontrast (qarshilik) munosabatlaridagi interyer 
kabi makonlardan kompozitsiya tuziladi; kontrastni o ‘zlashtirishga quyida­
gi bir yoki bir necha sifatlarni ifoda etish orqali erishiladi:
- o ‘lchov (chuqurlik — uzoqlik, tiklik - vertikallik, yuzalik -frontallik va 
boshqalar) nisbatlarini o ‘zgartirish natijasida;
- kattalikni o ‘zgartirish orqali;
- asos shaklni (murabba-kvadrat, doira va boshqa) o ‘zgartirish yo4i 
bilan;
- yopiqlik (tamoman yopiq, qisman yopiq) darajasini o ‘zgartirish orqali.
Fazoni (fazoviy muhitni) uyushtirishda katta-kichik yapaloq shakl
qo‘llaniladi. Ular koordinat o‘qlarigacha nisbatan turli burchakda (holat- 
da) joylashishi mumkin. Fazoning masshtabi odam ning shartli tasviri orqali 
ko‘rsatiladi. Kompozitsiya qog‘ozdan yasaladi. M aket o ‘lchamlarini 20x30 
sm atrofida olish tavsiya etiladi.
Qurilgan fazoviy kompozitsiyaning ifodasi uchun quyidagi usullardan 
foydalanish mumkin:
- fazoni cheklovchi unsurlarni, jum ladan asosini va tom onlarini 
b o ‘laklash;
- unsur shakllarini hamda ulardagi boMinishlarni qiyoslash;
- fazoni unsurlar orqali bo‘laklash (unsurlarga beriladigan e ’tibor fa- 
zoga beriladigan e ’tibordan ustun bo‘lmasligi kerak).
Agar ichki muhitni ikki qismdan uyushtirish nazarda tutilgan bo‘lsa, 
ular bevosita yoki yordamchi muhit orqali ulanadi. M akoni aniq-oydin hal 
etilishi hamda tomoshabin ketma-ket harakat davom ida ulam i idrok etishi- 
ni ta ’minlash zarur.
Ayrim hollarda bajarilgan vazifani namoyish etish oson bo‘lishi uchun 
maketda tom (qopqoq) qilinmasligi yoki sirg‘aluvchan qilinishi mumkin.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---