Arxitekturaviy kompozitsiya asoslari

muhitni “chegaralovchi” unsurlar. Yopiq va ochiq muhitlarni bog'lash usullari.
Chegaralovchi unsurlardagi “tuynuklar” (проёмы). Yopiq muhitning kompozit-
sion markazi. Yaxlit m uhit. Yopiq muhitlarning b o‘linishi. Yaxlit muhitni tashkil
qilishdagi sterjenli, yuzali va hajmiy unsurlarning roli. Yopiq muhitlarning o ‘zaro
turlichajoylashuvi. Gorizontaljoylashgan yopiq muhitlar. Ularning turli yo‘nalishlari.
Yopiq muhitlarning o ‘zaro ulanishidagi boshqa holatlar.
M a’ruza. Ichki yoki yopiq makon (“ внутреннее пространство” ) 
deb devor, shift, pol kabi to ‘siqlar ichidagi fazoviy muhitga aytiladi. Bun- 
day makon inson tom onidan idrok etiladi, ya’ni u badiiy qiymatga ega 
bo‘lishi lozim. M e’m or shunga yarasha uni uyushtira olishi kerak. Ichki m a­
kon interyer nomi bilan ham ataladi. Interyerning badiiy sifatlari makon- 
ning funksiyasiga (bajarishi lozim bo'lgan maqsadga) chambarchas bog'liqdir. 
Makonga (fazoviy m uhitga) nisbat qilib qo‘llanadigan “ ichki” va “yopiq” 
sifat sokzlarining m a ’nolarida birmuncha farq bor. Farq insonning (to- 
moshabinning) bu m uhitda bo‘lgan munosabatidan kelib chiqadi. “ Ichki 
m akon” deyilganda inson (tomoshabin) shu fazoviy muhitning ichida tur- 
ganligi tushuniladi. “Yopiq m akon” deyilganda esa inson fazoviy muhitdan 
ajralgan holda, undan tashqarida bo‘lganligi tushuniladi. Yopiq fazoviy muhit 
misoli tariqasida Xivadagi ustundor Juma masjidini keltirish joizdir.
Inson o ‘z hayotida ham ochiq, ham yopiq fazoviy muhitda bo‘ladi. Ak­
sari bir muhitdan boshqasiga o ‘tish (ham jism onan, ham vizual shaklda) 
tuynuklar (eshik, deraza kabilar) orqali amalga oshiriladi.
Ichki muhitni, uning funksiyasiga monand holda uyushtirish murakkab 
masala bo‘lib, m e’m ordan yuksak did hamda uyushtirish vosita va usullari- 
dan mohirona foydalana bilishni taqozo etadi.
Ichki muhitning kom pozitsion markazi aksari muhitning geometrik 
markazidan boshqa joyda bo‘ladi. Masalan, masjid xonaqosining markazi - 
m ehrob, izba (yog‘o ch d an qurilgan uy) m arkazi pechdir (m o ‘ridir). 
Geom etrik markaz ham ayrim hollarda kompozitsion markaz bo'lishi 
mumkin—masalan, zalning o‘rtasida diqqatni tortadigan qandil osish orqali.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ichki muhit turli—vertikal, gorizontal, kub, yarimsfera, sfera va h.k. 
ko‘rinishlarda hamda yaxlit yoki bo‘lakiangan ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin. 
M uhit ko'pinchalik markaziy boMakdan yon bo ‘laklarga o ‘tadi. M e’mor 
inson harakati davomida turli muhitlarni ketm a-ket idrok etishini nazarda 
tutishi lozim. Demak m e’m or m uhitlar idrok etilishining o ‘ziga xos se- 
nariysini tuzishi lozim.