Arxeologiya, qadimgi dunyo tarixi va etnografiya kafedrasi

Shakini («qudratli») – hind mifologiyasida ayol jinsli shaytonlar. U qahrli va yovuz Durga yoki Kalini kuzatib yurar edi.²²

Shakti – hinduizm mifologiyasida ilohlar energiyasi, quvvati; Shakti kultlari oliy xudo sifatida namoyon bo’ladi: Shivaning xotini timsolida (Devi, Sati, Durga, Parvati) ko’rinadi. Shakti vayron qiluvchi va yaratuvchi kuchlarga ega. Shakti – oilaviy sadoqat ramzi.²³

Markaziy Osiyo xalqlarida ham bir qancha afsonaviy ayol obrazlari mavjud bo’lib, ularni bir qancha ko’rinishlarda ko’ramiz: yorug’lik va zulmat, yaxshilik va yomonlik, ezgulik va razolat kabi tushunchalar bilan bog’liqlikda ko’ramiz.

Ambar – ona. O’zbek va Xorazm vohasi xalqlari mifologiyasida ayollar va ayollar mashg’ulotlarining himoyachisi. Hakim otaning xotini, uning vafotidan keyin Zangi boboning xotini. Xorazm vohasidan tashqari Ambar-ona haqidagi tasavvurlar aniq emas. Ambar-ona obrazining asosida Avestodagi hosildorlik xudosi Ardvisura Anaxita turadi. Ambar-onaning o’g’li Xo’bbi-Xo’jani uzoq va muvaffaqiyatsiz izlab yurishlari haqida afsonalar saqlangan. Ambar-onaga doyalik, tabiblik yordamini so’rab murojaat qilishgan. Ambar-onaga bag’ishlangan ko’plab marosimlar suv balosi bilan bog’liqdir. Amudaryo bo’ylab suzgan kemalar tumshug’ida Ambar-onaning boshi tasvirlangan. Ambar-ona nomi bilan ekinlarning o’sishini tezlatish va bahorgi bug’doydan tayyorlanadigan taom (sumalak)ni tayyorlash udumining kelib chiqishi bog’liqdir.

Asil – turklar mifologiyasida uchib yuruvchi, yevropaliklarning feyasiga o’xshash mavjudot. Oy yoki yulduzlar yorug’ligidan hamda havo oqimlaridan to’qilgan. Go’zal qiz sevgililari bilan birga baxtli hayot kechirishida yordam beruvchi mavjudot²⁴.

Albasti – turklarda, o’zbeklarda – albasti, alvasti; turkmanlarda – al, albassi; qirg’izlarda – albarsti; qoraqalpoqlarda – albasli deb atalib, yovuz jin sanalib, suv stixiyasi bilan bog’liq. Qozoqlar, qoraqalpoqlar, qirg’izlar, o’zbeklar uni martu (martuu, martuv, martuk); Zarafshon vodiysi o’zbeklari – Sariqiz deb ham atashgan. Albasti ko’pincha badbashara, sochlari uzun oqish, ko’kraklari yelkasiga yetadigan darajada uzun qilib ko’ringan. Albasti hayvonlarga va jonsiz predmetlarga aylana oladi, degan ishonchlar bor edi. Qirg’izlar va qozoqlar ko’proq yovuzlik keltiruvchi – qora albasti hamda sariq yoki sassiq albastilarga bo’lishgan. Albastining odatiy atributlari, bular: jodugarlik kitobi, tanga, qalin taroq. Ko’pchilik hollarda albasti daryolar yoki boshqa suv bilan bog’liq manbalar oldida yashab, insonlarga sohil bo’ylarida sochini taragan holda uchragan. Albasti kasallik, tungi dahshatlarni yuborgan. Ayniqsa, endi to’g’ilgan chaqoloqlar va ularning onalariga zarar yetkazganlar²⁵.

Ajina – tojiklar, o’zbeklar, qoraqalpoqlar, qirg’izlar va qozoqlarda yovuz ruh. Ajina obrazi islom dinigacha bo’lgan mifologik personajlarning (albasti, pari va b.) qayta ko’rilgan demonologik tasavvurlari edi. Ajina ayol obrazida tasvirlanib, birdaniga razmerlari kattarib ketadigan ulkan ayolga yoki hayvonga, ko’pincha echkiga aylangan²⁶.