Arxaik (ibtidoiy) madaniyat haqida umumiy tushuncha Arxaik yoki ibtidoiy madaniyat

Aim.uz

Arxaik (ibtidoiy) madaniyat haqida umumiy tushuncha


Arxaik yoki ibtidoiy madaniyat – insoniyat madaniyatining ibtidosi va eng uzoq davom etgan davridir. Bu davr insoniyat tarixi umumiy ko‘lamining 99 foizini tashkil qilgan holda, zamonaviy madaniyatga beqiyos ta’sirini ko‘rsatib kelmoqda. O‘sha vaqtda vujudga kelgan arxaik madaniyatning ayrim ko‘rinishlari bo‘lmish fikrlash tarzi, fe’l-atvor hozirga qadar yo‘qolgan emas. Insoniyat hayotining boshlang‘ich davri keyingi barcha o‘zgarishlarga zamin tug‘dirgani sababli, bu davrni o‘rganish insoniyat evolutsiyasi asoslarini, uning madaniyati negizini tushunish va sharhlashga yordam beradi.

Bu borada ko‘plab olimlar tomonidan ma’lumotlar to‘plangan bo‘lib, biz ushbu ma’lumotlarning ikki yo‘nalishini ko‘rib chiqamiz:

I. Antropologik va arxeologik topilmalar – ibtidoiy odamning jismoniy va madaniy rivojlanishini, ovchilik jamoasining turmush tarzini yorug‘ olamga chiqardi. Bu ma’lumotlar o‘ziga xos belgilari bilan emperik (tajriba) tahlilni yuzaga chiqardi va ibtidoiy bosqichni umum qabul qilgan Paleolit – qadimgi tosh asri va Neolit – yangi tosh asri tasnifiga asos soldi:


Paleolit bosqichining o‘zi ham ilk (quyi) va so‘nggi (yuqori) davrlarga bo‘linadi. Shuningdek, poleolit va neolit bosqichining o‘rtasi mezolit – o‘rta tosh asri davriga bo‘linadi.


II. Etnografik ma’lumotlar – zamonaviy xalqlar va hozirgi vaqtda ham ovchilik va termachilik bilan kun ko‘ruvchilarning hayoti haqidagi ma’lumotlardir. Bu ma’lumotlar saqlanib qolgan arxaik madaniyat ko‘rinishini etnik, ijtimoiy va ruhiy o‘xshashliklar bo‘yicha qayta tiklashga yordam beradi.


Tosh asrining davri bundan 2,6 mln. yildan (Keniyaning Rudolf ko‘li sohilidan topilgan qadimgi tosh qurollari) to er. av. 2 ming yilgacha

76

(mehnat qurollarini jezdan tayyorlay boshlagan davrgacha) bo‘lgan vaqtni o‘z ichiga oladi. Markaziy Osiyo, xususan, O‘zbekiston hududida qazib topilgan gominidlar ham ilk paleolit davriga oiddir. Arxeolog U. Ismoilov Selung‘ir g‘oridan topgan «fergantrop» qoldig‘ining yoshi 700 ming yilga teng.

Ilk paleolitning oxirgi davri ko‘pincha alohida davrga ajralib «o‘rta» yoki «mustye» deb nomlanadi (200 minginchi yildan 40 minginchi yilgacha). Bu qonuniy hodisa bo‘lib, mustye davrida madaniy ijodkorlik jarayonining o‘sishi seziladi, ya’ni bu davrda neandertallar paydo bo‘ldi. Neandertallar keng hududlarga tarqalib, murakkab va turli xil qurollar tayyorlagan, eng muhimi, ulardan muayyan marosim va madaniyatni rivojlantirish boshlandi. Neandertallar yashagan g‘orlardan ayiqning bosh suyagi topilgan, maxsus o‘rnatilgan tosh supa olovdan qoraygan, unda muayyan marosim o‘tkazilgan. Neandertallar qabri ko‘pincha Sharq-G‘arb yo‘nalishi bo‘yicha joylashib, murda «yonbosh uxlayotgan holatda, tizzalari engagiga qayirilgan, yoniga tosh qurollar qo‘yilgan». Bu marosim udumi madaniyatda o‘limdan keyingi hayot mavjudligi haqidagi eng qadimgi va barqaror tasavvurning paydo bo‘lganligidan dalolatdir.

Neandertal qabri O‘zbekistonning Teshiktosh g‘ori (Surxandaryo viloyati)dan ham topilgan, shuningdek o‘sha davrga oid ko‘plab manzilgohlar (Omonqo‘ton, Zirabuloq, Obirahmat, Ko‘lbuloq, Uchtut va boshq.) ochib o‘rganilgan.