Arxaik (ibtidoiy) madaniyat haqida umumiy tushuncha Arxaik yoki ibtidoiy madaniyat

Totemizm – jamoaning hayvon yoki o‘simlik turi bilan g‘ayritabiiy qarindoshlik aloqasiga ishonishi bo‘lib, ovchilik va termachilik rivojlangan davrda paydo bo‘lgan. Bu e’tiqodda totem – hayvon yoki o‘simlik nihoyatda hurmat qilingan. Totemizmning ilk bosqichida hayvon muqaddas sanalib, uni o‘ldirish yoki go‘shtini iste’mol qilish taqiqlangan. Faqat urug‘ning urf-odat marosimlaridagina bu hayvon go‘shti iste’mol qilingan.


Animizm – «ruh», «jon» ma’nosini bildirib, bu dunyoda ruhlar, jonlar shaklidagi g‘ayritabiiy kuchlarning borligiga ishonishgan. Tabiatdagi narsalar, odam va boshqalarning ruhlari – shular jumlasidandir. Urug‘chilik jamoasining rivojlanishi bilan urug‘ boshliqlar, harbiy yo‘lboshchilar ruhiga-ajdodlarga sig‘inish paydo bo‘lgan. Matriarxat davrida ruhlar ayollar nomi bilan atalgan.

Xo‘jalik shakllari paydo bo‘lgach, tabiatdagi narsalar (quyosh, suv, yer)ning ruhiga topinish kuchayadi.

Sehrgarlik – odamning g‘ayritabiiy kuchlarga ta’sir ko‘rsatish qobiliyatiga asoslangan amallardir.

Bu ibtidoiy san’atda ham o‘z ifodasini topgan. Qoyatosh tasvir-laridagi yaralangan hayvon ifodasida ovchilar bo‘lg‘usi ovning baroridan kelishini ko‘zlab, hayvonlarni sehrlaganligini kuzatish mumkin.

O‘zbekiston hududidagi ibtidoiy tasviriy san’at namunalarining eng qadimgisi mezolit-neolit davrlariga oid bo‘lib, ular jahon tasviriy san’at tarixining ajralmas qismidir. Shuningdek, bu tasviriy san’at tarixi bir qator alohida ko‘rinish, o‘ziga xos va farqli jihatlariga ega bo‘lib, quyidagi bosqichlardan iborat:

1. 
   g‘orlar, qadimgi toshlar va turli qoyalarda saqlanib qolgan ibtidoiy tasvirlar yaratilgan davr;
   
2. 
   loy, ganch, tosh va yog‘ochdan ishlangan qadimgi haykallar namunalari va turli hunarmandchilik buyumlaridagi tasvirlar yaratilgan davrlar;
   

79

Mamlakatimizning tog‘lik tumanlarida keng tarqalgan qoyatosh tasvirlari ishlanish usuliga ko‘ra, ikki xil: bir xillari bo‘yoq (oxra) bilan; ikkinchi xillari esa, o‘yib-ishqalash-chizish usuli bilan ishlangan rasmlar (petrogliflar).

Tasviriy san’atning ibtidoiy davrga mansub namunalaridan biri Jizzax viloyatidagi Taqatosh nomli toshdagi tasvir-yozuvlardir.