MAVZU: MARKAZIY BANK VA UNING FUNKSIYALARI REJA: 1. Markaziy bankning yuridik shaxs sifatidagi maqomi va funksiyalari 2. Markaziy bankning tashkiliy va funksional tarkibi 3. Markaziy bankning boshqaruv tizimi 4. Markaziy bankning operatsiyalari
Markaziy bankning yuridik shaxs sifatidagi maqomi va funksiyalari Mamlakat bank tizimining asosiy bog’ini Markaziy bank hisoblanadi. Markaziy bank bevoaita mijozlarga bank xizmatlarini kursatadmaydi ayrim davlat tashkilotlariga bundan mustasno .Barcha mamlakatlarda Markaziy bankning bajaradigan vazifalari va funksiyalari deyarli bir xil bulib ularning turli mamlakatlarda turli nomada yuritilishi mumkin. Xususan xozirgi kunda bizga ma, lumki dunyoning turli mamlakatlrida ushbu banlar “markaziy bank””xalq bank”” emission bank”” zaxira bank””davlat banki” tarzida yuritiladi.Masalan AQShda Federal zaxira tizimi Angilyada Angilya banki Yevropada Markaziy banki O’zbekistonda Markaziy bank Qozog’stonda Milliy bank va xokazo.Markaziy banklarning vujudga kelish tarixiga etibor qratadigan bulsak ular mamlakatda pul momilasini tartibga solib turuvchi moliyaviy muassa sifatida vujudaga keladi.Malumki dastlapki banklar yanada aniqroq qilib aytadigan bulsak tijorat banklari musstaqilik ravishda qog’oz pullarni emissiya qilgan Xar bir tijorat bankni muomalaga o’zining “banknota “ larini (bank bileti) chiqarishgan Oldingi bulimdan malumki banknota-bu ushbu banklarning unda kursatilgan mablaglarni xoxlagan paytda real pulga almanishtirilib berilishini kafolatlovchi majburiyatni hisoblanadi.U bankning “vekseli “hisoblangan .Uning tijorat veksellaridan bankotlarni xoxlagan vaxta real pullarga almashtirish mumkin .Kapitalizimnigng dastlabki davrlarida mijozlarning kreditga bulgan extiyojlarining ortib borishi banklar tomonidan chiqarilgan banknotlar bilan qoplangan .Banknotlar muomalaga pulning tulov vositasi funksiyasini bajaradai . Banklar o’zlarining pul zaxiralaridan bir necha barobar kup miqdorda banknotlarni muomilaga chiqarishgan . albatta bu malum davr davomida mamlakatda pul momilasini tashkil qilish xisob-kitoblarni amalda oshirish va muomila jarayonini tashkil etishda o’zining ijobiy natijasini berib kelgan. Biroq vaqt o’tishi bilan tijorat banklari tomonidan muomilaga chiqarilgan qog’oz pullarning xajmi va turi juda kupayib ketgan Bu o’z navbatida pullarning qadirsizlanishi ayrim xollarda tijorat banklarining bankotlar xolatiga tushib qolishi iqtisodiyotda pul muomasalasini buzulishiga va boshqa qator salbiy xolatlarini vujudga kelishiga kelishiga sabab bo’lgan .Bullarning barchasi mamlakatda pul emissiyasini markazlashgan holda amalga oshirish va muomilasini tartibga solish zaruriyatini keltirib chiqaradi bu o’z navbatda tijorat banklari bazasiga Markaziy banjklarni kelib chiqishiga sabab buladi Markaziy banklarning vujudga kelishi davlatga pul emissiyasini markazlashgan xolda amalda oshirish . Masalan AQSHda 1836 va 1860 yillarda 2500 dan ortiq shtat banklari tashkil etilib ularning 100 dan ortig’I birinchi 10 yil ichida yopilib ketgan .Shu davrda banklar mustaqil ravishda muomilaga pul chiqarish huquqiga ega muomilada ularning 5500 dan ortiq turli pul belgilari amal qilgan . Banklar stixiyali ravishda pul muomilasini tashkil etishi umumiy nazoratning mavjud emasligi ularni inqirozga yuz tutishiga aholining ishonchini pasayishiga muomiladagi pullarning qadirsizlanishiga sabab bulgan shuningdek pulning vositasi funksiyalarini bajarmaslik xolatlari tez-tez sodir bulib turgan Bu esa moliyaviy yuqotilishiga sabab bulgan jumladan 1862 yilda banklarning inqirozga yuz tutishi natijasida AQSH ning yirik kampaniya va firmalari 100 mlrd AQSH dolaridan ortiq zarar kurgan .Bularning omonidan barchasi AQSH xukumati tijorat bankllari va pul muomalasi ustidan tegishli nazoratga amalga oshirish zaruryatini keltirib chiqadi 1913 yil AQSH da Federal zaxira tizimi tashkil etilib ushbu bankka yagona emissiya huquqi tijorat banklarini faoliyat litsenziyalash vazifasi yuklatilgan .
Iqtisodiy adabiyotlarda dastlabki markaziy bank 1960 yil Shvedsiyaning Stokgolom shaxrida tashkil etilganligi qayd qilingan ushbu bankr oltin tangalar ostida depozit setifikatlarini momilaga chiqarilgan makur depozit sertifikatlari butun Shvesiya hududida tulov vositalarini bajargan bulib taqdim qiluvchiga oltin tanga berilishi bilin kafolatlangan Dastlabki emission bank 1694 yilda Angilya banki sifatida tashkil etilgan bulib, ushbu bank muomilaga pullarni emissiya qilish va banklarning tijorat veksellari ruyxatga olish bilan shug’ullangan Milliy iqtisodiyotning rivojlanishi mamlakatlar urtasiga xalqaro savdo va hisob kitoblarning rivojlanishi markaziy bank zimasiga qushimcha vazifalarni yuklash zaruriyatini keltirib chiqadi endi markaziy banklar emission bankvazifasini bajarishdan tashqari mamlakatda keredit muassasalari tartibga solish iqtisodiyotda pul-kredit siyosatini amalga oshirish bilan shug’ullanadi .
Davlat mamlakat milliy valyutasini muomilaga chiqarish uni taryibga solish kredit muassasalarini faoliyatini nazorat qilish hisob-kitoblarini tashkil etish bilan bog’liq qator qonunlarni qabul qiladi shu tarzda davlat kredit muassasalari faoliyatini tashkil etish va pul muomilasini amalga oshirish buyicha barcha ishlarni tuliq o’z quliga oladi. Markaziy bankning tashkil topish shakillariga etibor qaratadigan bulsak ular davlat kapitali asosida tashkil topgan Markaziy banklar (Buyuk Biritaniya, Yevropa ittifoqi, Rassiya) aksiyadorlik shaklidagi markaziy banklar (AQSH, Italiya) aralash kapital ishtirokida markaziy banklar (Yaponiya Belgiya) kurinishida vujudga kelgan .Ayrim markaziy banklar dastlab aksiyadorlik shakliga tashkil etilib keyinchalik davlat tomonidan milliylashtirilgan takidalash joizki markaziy banklar qanday tashkil topgan bo’lishidan qatiy nazar ular o’z vazifalarini davlat bilan o’zaro kelishuv va ularni siyosatlarini hamohang tarzda olib boradi ayniqsa ularning o’zaro yaqinligi mamlakatlar o’rtasida iqtisodiy aloqalar rivojlanishning zamonaviy bosqichida juda chuqurlashdi.Markaziy bank davlat bilan juda yaqin aloqada faoliyat yuritsa mamlakatda pul kredit siyosatini amalga oshirishda davlatdan mustail bulish juda nuhim hisoblanadi .Agar davlat markaziy banklar pul kredit siyosatida bevosita almashsa ularga pul kredit siyosatini amalga oshirish buyicha zarur darajadagi mustaqillikni bermasa mamlakat milliy valyutasi va pul muomilasi barqarorligini taminlashda qator muammolar vujudaga kelgan . Shujixatdan Markaziy banklar iqtisodiy va huquqiy jihatdan mustaqil hisoblanadi, ularning davlatga bog’liqligi yoki mustaqilligi turli mamlakatlarda turlichadir. Odatda mamlakat parlamentiga hisobdor bulgan Markaziy banklar ko’proq mustaqil hisoblanadi (AQSH Rossiya O’zbekiston) mamlakat moliya vazirligiga hisobdor bo’lgan Markaziy banklar mustaqilligi nisbatan pastroq hisoblanadi dunyoda bunday banklar kupchilikni tashkil etadi .Markaziy bank pul-kredit siyosatini amalga oshirishda u yoki bu darajada davlatdan davlatdan mustaqil bo’lgani bilan o’zining pul-kredit siyosati orqali hukumatning ijtimoiy iqtisodiy rivojlanish rejasini siyosatini qullab-quvotlashga va belvosita va bilvosita hisoblanadi .Shunday ekan markaziy bank tomonidan amalga oshirilayotgan pul-kredit siyosati hukumating makro iqtisodiy darajadagi siyostini amalga oshirish nuqtai nazardan ishlab chiqilishi va amalyotga joriy etilishi lozim buladi .
