Xizmat ko’rsatigan tarmoqlai bo’yicha-banklarnig faoliyatiga etibor qaratadigan bo’lsak ayrim banklar iqtisodiyotning turli tarmoqlariga xizmat ko’satadi. Jumladan avtomobilsozlik, neft sanoat qurilish va boshqa sohalar. Masalan mamlakatimiz asosiy faoliyati og’ir sanoat korxonalariga xizmat ko’rsatishga qaratilgan. Shuningdek Agro bankning asosiy faoliyati qishloq xo’jaigi korxonalarida Asaka bank mashina sozlik sohasida va hakazo.
Filiallarining soni bo’yicha-ayrim banklarda filiallar umuman mavjud emas. Ayrimlarida esa mamlakatning barcha hududlarida filiallari mavjud. Mamlakatimizda bunday banklar sirsiga AGRO BANK, XALQBANK MIKROKRIDIT banklarni kiritish mumkin. Ushbu banklarning mamlakatimiz tumanlarining deyarli barchasida o’z filallari faoliyat yuritadi. Banklarning filiallari yuridik shaxs sifatida barcha huquq va majburiyatlariga ega bulmaydi. Ular tegishli nizom asosida bosh bank tomonidan berilgan chegaralangan huquq va majburiyatlar doirasida faoliyat yuritadi.
Xizmat ko’rsatish doiarida bo’yicha-banklar ma’lum hududga hududlaro xalqaro darajada mijozlarga xizmat ko’rsatishi e’tiborga olinadi. Buning uchun banklar Markaziy banklarning tegishli litsenziyaariga ega bo’lishi talab etiladi. Masalan mamlakatimizda Markaziy bankning tegishli talablarini bajaradigan tijorat banklariga milliy valyutada va xorijiy valyutada faoliyat yuritishi uchun alohida alohida litsenziyalar beriladi.
Kapitalning hajmi bo’yicha-bankla kichik, o’rta va yirik tijorat banklariga guruhlanadi. Masalan mamlakatimiz barcha banklari ustav kapitalining 40%dan ortig’I TIF Milliy banki hissasiga to’g’ri keladi yoki mamkalkatimizda beshta yirik bankning (TIF MILLIY BANKI, SANOAT QURILISH BANK, AGRO BANK, ASAKA BANK, IPOTEKA) kapitali hajmi banklar kapitalining 80-90%ini tashkil etadi.
Banklarning iqtisodiyotdagi roli Banklarning mohiyati va funksiyalari va shuningdek bajaradigan operatsiyalari va ko’rsatadigan xizmatlari ularning iqtisodiyotdagi rolini belgilab beradi. Banklarning iqtisodiyptdagi roli deganda asosiy e’tibor ularning vujudga kelish omillari, rivojlanish omillari va bajaradigan operatsiyalariga qaratish lozim. Banklarning roli ulrning funksiyalari kabi ma’lum darajadagi xususiyatlariga egadir. Bankalr mulkiy jihatdan qanday shaklda tashkil topgan bo’lishidan qat’iy narzr iqtisodiyotda umum ahamiyatga ega bo’gan operatsiyalarni bajaradi. Shu bois han banklar qanday mulkiy shaklda yoki ixtisoslikda tashkil topgan bo’lishidan qatiy nazar ular iqtisodiyotda alohida ahmiyat kasb etadi.
Banklarning iqtisodiyotdagi roli xususida so’z ketganda dastlab jamiyatda ulrning bajaradigan operatsiyalari zarurligi va turlari ehtiyoji doirasida so’z yuritish maqsadga muvofiq. Bularning barchasi banlarning iqtisodiyotdagi ahamiyatini anglatadi. Albatta banklarning iqtisodiytdagi ahamiyati juda ko’p qirrali bo’lib, ularning asosiylari quyidagilardan iborat:
Jamiyatdagi vaqtinchalik bo’sh pl mablag’larini tegishli shartlar asosida o’ziga jalb etadi
Qo’shimcha moliyaviy mablag’larga ehtiyoji mavjud xo’jalik yurutuvchi subyektlar va aholiga qaytarishlik to’lovlilik muddatlilik va tamingablik asosid mablag’lar beradi
Milliy valyutaning emissiyasini tashkil etadi va barqarorligini taminlash doirasida pul-kredit siyosatini amalga oshiradi
Pul aylanmasini etadi va ularning tartibini belgilaydi
Iqtisodiy munosabatlarga kirishuvchi subyektlar o’rtasida hisob-kitob va to’lovlarni amalga oshirishda vositachilik qiladi
Bozor ishtirokchilariga turli darajada komission va maslahat xizmatlarini amalga oshiradi
Aholiga va mijozlarga trast depozitlar xizmatlarini taklif etadi
Banklarning iqtisodiyotdagi rolini asosiy jihatlaridan biri jamiyatdagi vaqtinchalik pul mablag’larini jamg’arish asosida ularni iqtisodiyodagi tegishli tarmoqlariga qayta taqsimlashda namoyon bo’ladi. Ma’lumki jamiyatda faoliyat yurutuvchi xo’jalik subyektlarining asosiy maqsadi iqtisodiy foyda olishga qaratilgan. Bu ikki tomonning iqtisodiy manfaatlarini birlashtiruvchi moliyaviy tasgkilot sifatida banklar maydonga chiqadi. Birinchi guruh iqtisodiyot tarmoqlarining vaqtinchalik b’sh pil mablag’larini tegishli shartlar asosida jalb etib ushbu mablag’larga ehtiyoji bo’lgan ikkinchi guruh itisodiyot tarmoqlariga ya’ni qo’simcha moliyaviy resurslarga ehtiyoj sezgan xo’jalik subyektlariga qayta taqsimlab beradi. Bizningcha ushbu munosabatlarni bankdan bo’lak birorta moliyaviy tashkilot samarali va tez hal eta olmaydi. Banklarning shbu o’ziga xos jihati iqtisodiyotdagi rolini belgilab beradi. Banklarning iqtisodiyotda bajaradigan yana bir o’ziga xos xususiytlaridan biri bu ularning xo’jalik yurutuvchi subyektlar aholi va davlat tashkilotlari o’ratsida amalga oshiriladigan hisob kitoblarni tashkil etishi va ularning ustidan tegishli nazorat ishlarini amalga oshirish hisoblanadi. Ma’lumki bizor iqtisodiyoti sharoitida xo’jalik yurutuvchi subyektlarni jismoniyshaxlar o’rtasida har kuni bir necha yuz minglab pul o’tkazmalari amalga oshiladi. Bularning barchasi banklar tomonidan amalga oshiriladi va tartibga solib turiladi.
Banklarning iqtisodiyotdagi rolini yuqoriyoki pastligiga qator omillar ta’sir qiladi. Ularning asosiylari quyidagilardan iborat:
