Қarshi muҳandislik-iқtisodiyot instituti “Axborot texnologiyalari va matematik modellashtirish” kafedrasi assistenti J

Ma‘lumotlarni tashkil etishning uch turi 
Ma‘lumotlarni tashkil etishning uch turi mavjud: tashki, global mantiqiy va fizikaviy tashkil 
etish. Ular koidaga ko’ra, bir-biridan keskin farq qiladilar. Tashki tashkil etish ma‘lumotlarning 
shunday tasavvuri bilan bog’langanki, amaliy dasturlashtiruvchilar yoki oxirgi foydalanuvchilar 
qanday tushunadilar. 
Misol uchun, dasturlashtiruvchi o’ziga shunday tasavvur qilish mumkinki fayllar - bu bosh 
yozuv bo’lib hamma buysungan tafsilot yozuvlari bilan birgalikda. U amaliy dasturdagi fayllar 
to’g’risidagi tasavvurni bayon etadi. 
Global mantiqiy ma‘lumotlarni tashkil etish - bu umumiy tashkil etish yoki ma‘lumotlar 
bazasining kontseptual modeli, bular bazasida har xil tashki tashkil etuvchilar mumkin kadar 
olinadi. Bunday ma‘lumotlarni mantiqiy tasavvur etish ma‘lumotlarni fizikaviy tashkil etishga 
nisbatan tulaligicha boglik emas. U ma‘lumotlarni tasvirlash tilida tulib ketish oblastlarining borligi 
va yangi yozuvlar qo’shish va eskilarini olib tashlash elementlarining borligi bilan dasturning bir 

---

96 
qismi bo’ladi. (
Fizikaviy tashkil etish - bu ma‘lumotlarni fizikaviy tasavvur qilish va eslab qolish 
tuzilmalarda joylashtirish. U ishlatiladigan fizikaviy kidiruv indikatorlarga, ko’rsatkichlarga, 
zanjirlarga va boshqalarga boglik va administrator tomonidan aniqlanadi. Ma‘lumotlar bazasi 
tuzilishini proektlashda va xizmat ko’rsatishda yangi tushuncha-ma‘lumotlar bazasi administratori 
kiritiladi. 
 
Ma‘lumotlar bazasi administratori 
Ma‘lumotlar bazasi administratori - bu muassa ma‘lumotlarini yoki uning tizimsi bilan 
boglik bo’lgan biror qismini ximoya qiladigan javobgar shaxs. U barcha ma‘lumotlar tuzilishi 
nazoratini amalga oshiradi. Shuni esda tutmok lozimki ma‘lumotlarni ximoya qilish va ularga 
egalik qilish bir narsa emas. Bank boshqaruvchisi bankka quyilgan narsalarga ximoyachi bo’ladi, 
lekin kimmat baxo narsalarga bulmaydi. Boshqarma yoki ayrim shaxs ma‘lumotlar egasi bo’lishi 
mumkin. Ma‘lumotlar bazasi administratori ma‘lumotlar saqlanishiga javob beradi va ular ustidan 
nazoratni amalga oshiradi. Ma‘lumotlardan ularni foydalanishga ruxsat olgan shaxslargina 
foydalanishi mumkin. 
SHuni ta‘kidlab utmok lozimki administrator ma‘lumotlar bazasini boshqaruv 
funktsiyalarini bajarib turib uning ichida nima yozilganligini bilmaydi. Unga ma‘lumki, misol 
uchun tulov yozuvi tarkibida ish xaki ma‘lumotlari elementi bulsin, lekin u bu elementda yozilgan 
ma‘lumot kattaligini bilmaydi. Bu elementni ukimaslik uchun, u maxsus usullar bilan ximoya 
qilishi mumkin. Agar ish xaki ma‘lumotlar elementining o’lchami (kattaligi) ni 6 rakamdan 7 
rakamgacha ko’paytirish kerak bo’lsa, bunday uzgarishni fakat ma‘lumotlar bazasi administratori 
qilishi mumkin. 
Agar amaliy dasturlashtiruvchi yozuvning yangi turini yaratmokchi bo’lsa, yo bulmasa eski 
yozuvga yangi ma‘lumotlar elementlarini qo’shish yuli bilan yoki element kattaligini ko’paytirish 
yuli bilan modifikatsiya (zamonalashtirish) kilsa u albatta ma‘lumotlar bazasi administratoriga 
ruxsatnoma olish uchun murojat qilishi shart, administrator ma‘lumotlar tuzilishini modifikatsiya 
qilish uchun tegishli harakatlar qiladiki qaysi biri butun tizim uchun eng yaxshi deb hisoblasa. 
Amaliy dasturlashtiruvchiga yoki bitta kullanma bilan ishlaydigan tizimli analitik ma‘lumotlar 
umumiy tuzilishini o’zgartirishga ruxsat etmaydi. 
Fakat tizim uchun javobgar administrator yoki doimiy ishlovchilar ma‘lumotlar va tuzilishi 
bilan ish ko’rishi mumkin. Tez-tez ma‘lumotlar bazasi administratoriga ma‘lumotlarni tashkil 
qilishda global tushunchaga ega bo’lgan shaxs sifatida murojaat qilishadi. Uz-uzidan ma‘lumki 
ma‘lumotlar bazasi administratori - bu bitta odam emas, dalki bo’lim yoki odamlar guruhi bo’lib, 
chunki ma‘lumotlar bazasini tabiatini chukur tushunish, ularni tashkil qilish, iktisodiy ishlov berish 
mezonlari va ko’p sonli foydalanuvchilarning talablarini savollar doirasi bitta odam omilkorligi 
uchun juda ham keng.