Arnawli bilimlendiriw ministrligi

ÓZBEKISTAN RESPUBLIKASÍ JOQARI HÁM ORTA
ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI


BERDAQ ATINDAĠI QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI


Fizika-matematika fakulteti fizika bakalavr tálim
baǵdarınıń 2A1-kurs studenti Abdiwalieva Uǵilxan
optika páninen

KURS JUMÍSÍ



Tema: Jaqtılıqtıń sferalıq shegaradaǵı shaǵıllsıwı hám sınıwı.

Orınlaǵan:	Abdiwalieva Uǵilxan
Qabıllaǵan:	prof. B.Abdikamalov

Nókis 2022
Tema: Jaqtılıqtıń sferalıq shegaradaǵı shaǵıllsıwı hám sınıwı.
Mazmuní :

Kirisiw	3
Tiykarǵı bólim I. Оptika bóliminıń tiykarǵı wazıypası……………………………………...	4
1.1. Optikanıń tiykarǵı nızamları………………………………………………	4
1.2. Optikalıq teoriyalardıń rawajlanıwınıń eń baslı dáwirleri. Jaqtılıqtıń tuwrı sızıq boyınsha tarqalıw nızamı…………………………………………………	6
1.3. Оptíkalıq sístema elementleri…………………………………………….	12
1.4. Оptíkalıq sístema elementleríníń jaylasıw túrlerí. Оraylastırılǵan оptíkalıq sístema………………………………………………………………………….	14
1.5. Belgíler qádesí…………………………………………………………….	15
II. Jaqtılıqtıń sferalıq shegaradaǵı shaǵıllsıwı hám sınıwı…………….	17
2.1. Tiykarǵı anıqlamalar. Sınıw hám shaǵılısıw nızamı. Óz-ara qatnas principi.	17
2.2. Sferalıq bettegi sınıw hám shaǵılısıwı.	22
2.3. Sferalıq bettiń fokusları.	25
Juwmaqlaw…………………………………………………………………….	28
Paydalanilǵan ádebiyatlar …………………………………………………	29

KIRISIW
Bul kurslıq jumısta jaqtılıqtıń ne ekeni, jaqtılıqtıń hár túrli ortalıqlarda sonıń menen birge jaqtılıqtıń sferalıq shegaradaǵı shaǵıllsıwı hám sınıw qubılısları haqqında qisqasha aytıp ótiledi [1].
XXI asirde ilimiy-texnika revolyuciyanıń jáne de kúshli túrde ósiwi joqarı texnika oqıw orınlarında fizika kursınıń mazmunın tupten qayta kórip shıǵıwdı talap etpekte. Zamanagóy injenerden tek klassik fizikanı emes, bálkim házirgi zaman fizikasi (optika, kvant mexanikası hám elektronikasi, qattı deneler fizikası) den tereń bilimler talap etip atır [1].
Optikanıń tiykarǵı nızamlarınıń júdá ertede ashıldı. Biraq bunnan keyingi dáwirlerde bul nızamlarǵa bolǵan kóz-qaraslar kóp sanlı ózgerislerge ushıradı. Jaqtılıqtıń tiykarǵı qásiyeti bolǵan tuwrı sızıq boyınsha tarqalıwı XVII ásirdiń aqırında N'yutonda mexanikanıń nızamlarına (inerciya nızamına) sáykes tuwrı sızıq traektoriya boyınsha qozǵalatuǵın jaqtılıq bóleksheleri haqqındaǵı kózqarastı payda etti. Mexanikadaǵı N'yutonnıń oǵada ullı jetiskenlikleri onıń optikalıq qubılıslarǵa bolǵan kóz-qaraslarına túpkilikli túrde tásirin tiygizdi. Jaqtılıqtıń shaǵılısıwı serpimli shardıń tegislikke soqlıǵısıwına sáykes qabıl etildi. Bunday soqlıǵısıwda shárti orınlanadı. Jaqtılıqtıń sınıwın N'yuton (Dekart sıyaqlı) jaqtılıq bóleksheleriniń sındırıwshı ortalıq tárepinen tartıwı, sonıń nátiyjesinde bir ortalıqtan ekinshi ortalıqqa ótkende jaqtılıq bóleksheleriniń tezligi ózgeriwiniń nátiyjesi dep túsindirdi [1].
Nurlıq optikanıń kóz-qarasların paydalanıp biz derektiń hár bir jaqtılıq shıǵarıp turǵan noqatın nurlar dástesiniń tarqalıwshı noqatı dep qaraymız hám bunday noqattı gomooraylıq (yaǵnıy ulıwmalıq orayǵa iye) noqat dep ataymız. Eger shaǵılısqannan hám sınǵannan keyin bul dáste bir noqatqa jıynalatuǵın dástege aylansa, onda sol dáste gomooraylıq dáste bolıp tabıladı hám onıń orayı jaqtılıq shıǵarıp turǵan noqattı súwreti bolıp tabıladı [1] .
Endi biz jaqtılıqtıń sferalıq shegaradaǵı shaǵıllsıwı hám sınıwı qanday nizamlıqqa bolıp ótiwin qarastıramız!