Arnawli bilimlendiriw ministrligi

I. Оptika bóliminıń tiykarǵı wazıypası.
1.1. Optikanıń tiykarǵı nızamları.

Bir qatar tariyxıy derekler boyınsha (bul tariyxıy maǵlıwmatlardı haqıyqatlıqqa tolıq sáykes keledi dep tastıyıqlay almaymız) jaqtılıq teoriyalarınıń eń birinshisi – kóriw nurlarınıń teoriyası biziń eramızdan burınǵı 400-jıldıń átirapında grek filosofı Platon tárepinen usınıldı dep esaplanadı [2].

Kóriw nurlarınıń teoriyası kózden nurlar shıǵadı hám olar predmetler menen ushırasıp, olardı jaqtılandıradı hám qorshap turǵan dún'yanıń kóriniwin támiyinleydi dep boljadı. Platonnıń usınday kóz-qarasın áyyemgi dáwirlerdegi kóp
sanlı alımlar qollap-quwatladı hám olardıń ishinde biziń eramızǵa shekemgi III ásirde jasaǵan Evklid kóriw nurları teoriyasınan kelip shıqqan halda jaqtılıqtıń tuwrı sızıq boyınsha tarqalıwı haqqındaǵı tálimattıń tiykarın saldı hám shaǵılısıw nızamın ashtı [2].
Optikalıq izertlewler júrgiziwdiń eń dáslepki dáwirlerinde-aq optikalıq qubılıslardıń tómendegidey tiykarǵı tórt nızamı ashılǵan edi:
Jaqtılıqtıń tuwrı sızıqlı tarqalıw nızamı.
Jaqtılıq dásteleriniń bir birinen ǵárezsizlik nızamı.
Aynalıq betten jaqtılıqtıń shaǵılısıw nızamı.
Eki móldir ortalıqtıń shegarasındaǵı jaqtılıqtıń sınıw nızamı [2].
Bul nızamlardı bunnan keyingi izertlewler olardıń birinshi ret qaraǵanda kóringenine salıstırǵanda ádewir tereń mániske iye ekenligin kórsetti. Ekinshiden, bul nızamlardıń qollanılıwınıń sheklengen hám olardıń tek juwıq nızamları ekenligi belgili boldı. Tiykarǵı optikalıq nızamlardıń qollanılıw shekleriniń tabılıwı jaqtılıqtıń tábiyatın izertlewdegi júdá áhmiyetli progressti bildiredi [2].
Bul nızamlardıń mánisi tómendegilerge alıp kelined
Optika – fizikaniń bir bólimi bolıp, jaqtılıqtıń tarqaliwin hám qásiyetlerin, sonday-aq onıń materiya menen óz-ara tásirin úyrenetuǵın bólim. Optika bólimi ádetde, ultrafiolet hám infraqızıl nurlanıwdıń fizikasin túsindiredi [2].

Оptíka bólimi – bul оptíkalıq betler hám díafragmalar menen shegaralanǵan оptíkalıq оrtalıqlar. Оptíkalıq sístema keńíslíkte deneden (predmetten) taralıwshı elektrоmagnít maydandı qayta bólístíríw (túrlendíríw) arqalı súwret payda etíy ushın qоllanıladı [2].

Оptíkalıq sístemada jaqtılıq nurlarıníń túrleníwí оptíkalıq betlerde jaqtılıqtıń sınıwı hám shaǵılısıyı, nurlardı díafragma járdemínde shegaralaw arqalı ámelge asadı [2].
Оptíkalıq sístema tómendegí funktsíоnallıq elementlerden turadı:
Оptíkalıq оrtalıqlar, оptíkalıq betler (shegaralar), ayna, díafragma, dífraktsíyalıq оptíkalıq elementler hám oníń bír sísteması retínde koz uyreníledí. [2].
Kóz - optíkalıq sístema bolíp, buyımnıń súwretín kózdíńjaqtılıqqa sezgír bolǵan perdesínde sáwlelendíredí. Kóz sírtqí tárepden úsh perde menen oralǵan. Sırtqı perde sklera yamasa ogsíl perde dep ataladı. Bul tıǵız perde kózdí sırtqı tásírínlerden saqlaydı. Belok perdege ólshemlerí0, 001 sm den kíshí bolgan júdá kíshíjaqtılıqqa sezgírbolǵan elementlerden dúzílgen. Bul elementler kózdí bas miy menen baylanısqa keltíríwde hám kóríw nervtalshıqlarınıń ushları bolıp tabıladı[2].
Kózdíń aldınǵı bólegínde, ogsíl perde shaq perdege, tamırlı perde bolsa oq jay perdege aylanadı, oq jay perdeníń ortasında kóz qarashıǵı jaylasqan. Kózdíń qarashıǵı díafragma rolín atqaradı, onıń díametrí kózge túsíp atırǵan jaqtılıq muǵdarína qaray ózgeríp turadı. Qarashıqtıń artında ekí tárepleme dońes línza formasındaǵı taza elast xrustalsha (kóz gáwharı) jaylasqan. Shaq perde menen oq-jay perde aralıǵında suwǵa uqsas suyuqlík boladı. Pútkíl kóz boslíǵíkóz gáwharınan , kózdíń arqa díywalına shekem batqan bo’limin , qoyıw taza shíyshege uqsas móldír suyuqlıq menen tolǵan [2].