|
Ijara shartnomasi faqat mol-mulkka emas, shaxsga nisbatan ham qo`llanadi. Shartnomaning narsasi ko`char va ko`chmas mol-mulklar hi-soblanardi. Shartnoma ko`pincha yerdan foydalanish uchun tuzilardi. Le-kin unda nazarda tutilgan shartlar dehqonni og`ir sharoitga soladigan dara-jada bo`lardi. Yerni ijaraga olgan dehqon olingan hosilning deyarli yarmini yer egasiga berardi. Shaxs ijarasi haqida tuzilgan shartnomaning mazmuni asosan ishga yollovchining xohishi bilan belgilanadi. Ishlar ko`pincha vaqtincha xarakterga ega bo`lib, mehnatni muhofaza qilish shartnomada nazarda tutilmaydi. Shartnomani buzganlik uchun javobgarlik taraflarning aybi bilan bo`lishi yoki bo`lmasligi hisobga olingan holda yuklatiladi.
Qarz shartnomasi - eng ko`p tarqalgan shartnomalardan biri. U iqti-sodiy, ijtimoiy jihatdan turli ahamiyatga ega bo`lgan munosabatlar bo`yi-cha qo`llaniladi. Ushbu shartnoma vositasida buyumni, asbob-uskunani tekinga foydalanish uchun berib turish, shuningdek, boshqa sabablar, ya`ni nasiyaga sotish, mol-mulkni ijaraga berish, pudrat va shunga o`xshash boshqa munosabatlarni amalga oshirishda ham foydalanilgan.
Maishiy pudrat shartnomasi rivoj topgan shartnomalardan iborat. Shartnoma bo`yicha bir tomondan - hunarmandlar (ko`nchi, etikchi, bo`z-chi, temirchi, duradgor, bo`yoqchi, tegirmonchi, nonvoy, juvozchi), ikkin-chi tomondan iste`molchi - fuqaro va savdogarlar qatnashadi. Savdogarlar hunarmandlar tayyorlagan narsalarni, asbob-uskunalarni olib-sotish bilan shug`ullanadi. Shartnomaning narsasi mahalliy aholi keng ravishda iste`-mol qiladigan va hunarmandlar ishlab chiqaradigan qurol-asboblar va ma-halliy ustalar, quruvchilar bajaradigan qurilishlar va boshqa mahsulot-lardan iborat bo`lgan.
Shirkatlik shartnomasida ikki yoki undan ko`p shaxslar qatnashgan bo`lib, ma`lum bir maqsadga erishish uchun tuziladi. Shirkatlik shartno-masi quyidagi ikki turga bo`linadi: «shirkati milk», ya`ni birgalikda mol-mulkka egalik qilish va «shirkati aqid», ya`ni birgalikda bitim tuzish, o`z navbatida «shirkati aqid» quyidagi turlarga bo`linadi:
«Shirkati-mufavazat» - shartnomada nazarda tutilgan maqsadga eri-shish uchun uning a`zolari (ishtirokchilari) tomonidan mol-mulklarini teng hissada umumiylashtirish va majburiyatlar bo`yicha olinadigan daromad-larni ham teng hissada olish bo`yicha tuzilgan shirkat.
Shartnomaga muvofiq sheriklar bir vaqtning o`zida bir-biriga nisba-tan ham muovin, ham ijrochi vazifasini bajaradi. Sheriklardan bir-biri tomonidan o`z vakolati doirasida tuzilgan bitim ikkinchisi yoki boshqa ishtirokchilari uchun ham majburiyatlarni vujudga keltiradi. Bunday shirkat unda qatnashuvchilarning har tomonlama teng huquqli bo`lishiga asoslanadi.
«Shirkati-inon» - o`z mol-mulklarining bir qismini umumlashtirib ti-jorat (savdo) bilan shug`ullanish uchun tuzilgan shirkat. Ushbu shartnoma bo`yicha bir shirkat a`zosi ikkinchisiga nisbatan kafil emas, balki ishonchli shaxs hisoblanadi. Shirkatga qo`yilgan sheriklarning mol-mulki hissasi teng bo`lmasligi mumkin. Hissani va shirkat faoliyatini bajarishda uning a`zolarining shaxsiy ishtirok etishi teng bo`lmasligidan qat`i nazar, olingan daromad shartnomada nazarda tutilgan shartga muvofiq taqsimlanadi. Bir sherik ikkinchi sherikning shaxsiy qarzi uchun javob bermaydi. Shirkatga yetkazilgan ziyon shartnomaga muvofiq to`ldiriladi.
«Shirkati-vudjux» - qarz berish yoki ishonchga asoslangan sherik. Shartnomaga asosan shirkat a`zolarining har biri o`zining shaxsiy mablag`i hisobiga tovar olib uni birgalikda sotishadi. Ushbu shartnoma bo`yicha shirkat a`zolari bir-biriga nisbatan ham ishonchli shaxs, ham kafil hisob-lanadi. Shartnoma taraflaridan har birining daromadi yoki ko`rgan ziyoni uning shirkat faoliyatida ishtirok etgan hissasiga muvofiq tenglashtiriladi.
«Shirkati-sanaiya» - hunarmandchilik shirkatidan iborat bo`lib, ma`-lum bir ishni bajarish yoki kasb bilan shug`ullanish maqsadida shartnoma tuziladi. Ushbu shirkat a`zolarining bitta hunar bilan shug`ullanishi yoki bitta joyda ishlashi shart emas. Olingan daromadni taqsimlash teng bo`l-masligiga yo`l qo`yiladi. Shuning bilan birga majburiyat bo`yicha sheriklar birgalikda javob beradi. Qishloq joylarda «teng sherik» degan sherikli shartnomalar tuzilardi. Bunday shartnomaga asosan sheriklar teng miqdor-dagi hissa sifatida yer, chorva mol, urug`lik va boshqa narsalar, shuning-dek, o`z mehnatini qo`shadilar. Hissa sifatida ba`zi sheriklar ishchi hayvon va ishlab chiqarish qurollari, boshqalari esa faqat yer bilan qatnashadilar. Bunday hollarda yig`ishtirib olingan hosil bab-baravar taqsimlanadi. Faqat o`z mehnatini qo`shgan sheriklar olingan hosilning uchdan bir qismini oladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
