Arab xalifaligi va musulmon huquqi

birinchidan, uning musulmon jamoasi tomonidan saylanishi;
ikkinchidan, xalifaning vasiyat tariqasidagi farmoyishi.
Vaqt o`tishi bilan haqiqiy real hokimiyatni qo`lga kiritish usuli odat-dagi usulga aylandi. Xalifa o`z talabini qondirgan har qanday kishini o`zi-ga voris qilib tayinlashi mumkin edi. Xalifalar xalifa oilasining a`zolaridan biri bo`lishi yoki hech bo`lmasa Muhammad (SAV) payg`ambarning uru-g`idan, ya`ni qurayshlar qabilasidan chiqqan bo`lishi, kamolatga yetgan va tanasida kamchiliklar bo`lmasligi lozim edi. Bundan tashqari muayyan axloqiy sifatlarga va ma`lumot darajasiga ham ega bo`lishi talab qilinardi.
Dastlabki to`rt xalifa (al-xulafo ar-roshidin) davlati keyingi asrlarda ham an`anachilar sifatida, ham islohotchilar sifatida, ham musulmonlar-ning ideal davlati sifatida maqtalib, unda davlatning dastlabki musulmon tushunchasi sof ma`noda amalga oshgan edi. Musulmonlar orasida, hatto, ekstremistik qarashlar ham mavjud bo`lib, ularga binoan ushbu xalifalar-dan keyingi davrdagi qonuniy musulmon idora usulining mavjudligi umuman inkor etilardi. Ularning hukmronlik davri Abubakrning 632 yilda birinchi xalifa lavozimiga o`tirishidan to 661 yilda to`rtinchi xalifa Alining o`ldirilishiga qadar bo`lgan qariyb o`ttiz yilni qamrab oldi.
Musulmon ta`limotida dastlabki to`rt xalifa hech vaqt begunoh kishilar deb qaralmagan, lekin ular birmuncha e`tibor va ishonchga sazo-vor bo`lishgan. Taxmin qilishlaricha, ularning sofligi va Muhammad (SAV)ga sadoqati uning farmoyishlariga qarshi qaratilgan xatti-harakatlar-dan saqlanishlariga yordam bergan. Bordi-yu, ulardan birortasi bu farmo-yishlarni bilmasdan buzgan taqdirda payg`ambarning boshqa muxlislari ularni to`g`rilagan bo`lishardi. Buning oqibati shu bo`ldiki, to`rt xalifaning tajribasi, xuddi Muhammad (SAV)niki kabi tez orada qonun tusini olgan ediki, keyingi musulmon hukmdorlarida odatda bu narsa bo`lmagan.
Muhammad (SAV) va uning to`rt bevosita merosxo`rlari davrida mu-sulmon davlati vujudga kelishi tongotarida hukumatning shakli va vazifa-lari o`ziga xos bir qator xususiyatlarga ega bo`ldiki, ular keyinroq musul-mon davlati huquqiy tizimining yanada rivojlanishini belgilab berdi. Ke-yinchalik tashqi ko`rinishi jihatidan bu davlatga Eron va Vizantiya ta`sir ko`rsatgan bo`lsa ham ular muhim o`zgarishlarga olib kelmadi. Lekin mu-sulmon davlatining aniq ifodasi: monarxiya shakli, hukmdorning shaxsiy obro`si va davlat boshqaruvining teokratik xarakterda bo`lishi namoyon bo`lib qoldi.
Bu yerdagi mutlaq hokimiyat ma`nosidagi monarxiya shakli lavozim egasining mumtozligidan, shuningdek, xalifaning o`z lavozimini umrbod egallaganidan va saylanganidan keyin hech bo`lmaganda nazariy jihatdan davlatdagi birdan-bir obro`li kishi ekanligidan kelib chiqar edi.
Faqat bitta musulmon jamoasi - umma mavjud bo`lib, shunga mo-nand jamoaning yo`lboshchisi ham bitta edi. Aytishlaricha, Abubakrni saylash oldidan davlat boshlig`i qilib muhojir va ansor vakillaridan iborat kengash belgilashga intilish bo`lgan edi. Asosan Umarning bu g`oyaga qarshi keskin norozilik bildirishi tufayli bu intilishni bostirishga muvaffaq bo`lindi. Umar yerdagi mustaqqillikni hech qanday shaxs yoki tashkilot bilan bo`lib o`tirmadi, vali (viloyat hukmdori) lar, harbiylar yoki vaqt o`tishi bilan xalifalik hududida ta`sis etilgan tashkilotlar xalifa obro`si asosida va uning rahbarligida ish olib bordilar. To`g`ri, dastlabki xalifalar ko`pincha o`z atrofidagi kishilardan maslahat so`rashardi, lekin bu uning shaxsiy obro`si cheklanishini anglatmas edi.
Xalifaning nufuzi muayyan hududga egalik qilishga yoki hukmron-likka emas, balki ishonch, umumiy manfaatlar kabi shaxsiy xislatlarga, o`zining yagona va noyob asoschi bilan aloqasiga asoslanardi: xalifa xudo-ning marhamati bilan hukmron bo`lgan edi. U o`sha vaqtda odat tusiga ki-rib qolgan va mavhum davlat obro`siga asoslangan dunyoviy unvonlardan birortasiga ega emasdi. U xalifa, demak, payg`ambarning noibi ediki, bu narsa favqulodda shaxsiy unsurni anglatardi. Xalifa so`ngra tom ma`noda-gi imom, ya`ni diniy marosimlar o`tkazilayotgan vaqtda ummaning yo`l-boshchisi, nihoyat «dindorlarning boshlig`i (amir al-mo`minin)» degan rasmiy unvonga ega bo`ldi, u birinchi navbatda harbiy-siyosiy ishlarga, ikkinchi navbatdagina xalifalikning diniy ishlariga e`tibor qilardi.
Amir unvoni aslida maxsus yoki favqulodda xususiyatga ega emas. «Amara» - buyurmoq so`zining ildizi va «amir» iborasi buyruq berishga, ayniqsa harbiy ishda buyurish huquqiga ega bo`lgan har qanday shaxsni bildiradi. Masalan, har bir harbiy boshliq amir bo`lgan. Musulmon davlati-dagi harbiy boshliq faqat dindorlarga qo`mondonlik qilganligi sababli uni ko`pincha amir al-mo`minin deb atashgan. Tez orada bu unvon, chamasi, ikkinchi xalifa Umar davridan boshlab musulmonlar jamoasi - ummaning oliy rahbariga berilgan. Demak, bu hol yuz bergach, u tezda rasmiy tus ol-gan va bu unvonga faqat xalifa haqli bo`lgan. Xalifa klassik musulmon davlati nazariyasiga ko`ra sof diktatorlik vazifasiga ega deb qabul qilinsa ham, o`z hukmronligini umma nomidan emas, balki bevosita Alloh nomi-dan olib borgan.
Musulmonlar jamoasi - umma oldida o`z asoschisi vafotidan keyin boshqarishni qay tarzda davom ettirish lozimligi haqidagi muammo kelib chiqqan. Arab xalifaligining taqdiri ana shunga bog`liq edi. Qur`on ham, hadislar ham, uning vafoti tafsilotlari ham Muhammad (SAV) hokimiyati kimga meros bo`lib o`tishi haqida hech qanday yo`l-yo`riq bermagan edi. Buning ustiga payg`ambarning erkak merosxo`ri ham yo`q edi.
Sharqdagi odat bo`lib qolgan kattalik huquqi yoki birinchi bo`lib tug`ilgan kishi huquqi bo`yicha meros tariqasida tartibga solishga avval boshdanoq o`rin yo`q edi. Qonuniy merosxo`r sifatidagi shaxs, uning tayinlanish belgilari mutlaqo noaniq bo`lib qolayotgan edi. Shu sababli Muhammad (SAV)ning vafotidan keyin uning safdoshlari orasida hoki-miyatning meros bo`lib o`tishi masalasida o`z-o`zidan bir necha guruhlar paydo bo`ldi. Bir tomonda «muhojirlar» turishardi. Ular Muhammad (SAV) mansub bo`lgan qurayshlar qabilasi orasidan merosxo`rni ilgari su-rish huquqini ko`tarib chiqdilar, bu qabila a`zolari Makkada uning maktu-bini birinchi bo`lib qabul qilgan edilar. Ularga «ansor» lar qarshi turishar-di, ular ham meros ko`rsatish huquqiga da`vo qildilar, chunki payg`ambar-ga Madinada boshpana bergan edilar, busiz islom chuqur ildiz otishi mum-kin emasdi. Nihoyat, shialarning<sup>93</sup> fikricha, merosxo`r tanlashda tasodiflar-ga va saylov yig`ilishining qarshilik ko`rsatishiga yo`l qo`yish Allohning va Muhammadning irodasi bo`la olmaydi: bu lavozim shuning uchun alo-hida mo`ljallangan shaxsga, ya`ni Muhammad (SAV)ning amakivachchasi Aliga tegishli bo`lishi lozim.
Mazkur qarshi kurashda muhojirlarlar g`alaba qozonishdi. Ular Abu-bakrni merosxo`rlikka nomzod qilib ko`rsatishga rozilik bildirishdi. Pay-g`ambar muxlislari orasida u ancha nufuzli va hurmatli shaxs bo`lib, Mu-hammad (SAV)ni va uning ta`limotini e`tirof qilgan dastlabki makkaliklar-dan biri edi. Muhammad (SAV) boshqalardan ko`ra unga alohida e`tibor berardi. Abubakr Madinadagi birgalikda o`qilgan ommaviy ibodatlarda va 631 yilda Makkaga qilingan birinchi safarda payg`ambarning o`rinbosari bo`lishi mumkin edi. Bundan tashqari, u Muhammadning qaynotasi (Oyshaning otasi) edi
Hal qiluvchi yig`ilishda g`ayratli Umar o`zini davlat hokimiyatini meros qilib olish uchun eng munosib kishi deb atadi va mutlaqo kutilma-ganda Abubakrni yoqlab chiqdi: u to`s-to`polon avjiga chiqqan bir vaziyat-da Abubakrning qo`lini ko`tardi, uni noib va Allohning yuborgan vakili deb e`lon qildi. Shunday qilib, xalifalik islomning ko`pgina jarayonlari va muassasalari kabi kutilmaganda paydo bo`ldi. Ayni vaqtda Abubakrni saylash vaqtida shunday usulga ruxsat etildiki, bu usul islomgacha bo`lgan davrda qabila yo`lboshchilari bo`lgan sayidlarni⁹⁴ saylash chog`ida tatbiq etilgan edi. Ikki tomonlama prinsip: xalifaning qurayshlar qabilasidan kelib chiqishi va uning rasmiy ravishda saylanishi sunnalar islomida xalifalik bilan bog`liq bo`lib qoldi.
Musulmon tadqiqotchilarining fikricha, Abubakr og`ir, vazmin, sof vijdonli va xayrihoh kishi bo`lib, o`ziga meros tariqasida topshirilgan dav-lat hokimiyati Mas`uliyatiga hushyorlik bilan qat`iy munosabatda bo`lgan. U o`zi hukmronlik qilgan ikki yil ichida ridda nomli arab qabilasining xavfli qo`zg`oloniga duch keladi. Qo`zg`olon payg`ambar vafotidan keyin ko`tarilgan edi. Aftidan, Abubakrning xalifalikni va islom ta`limotini himoya qilish bilan bir qatorda, davlat ichidagi tartibni mustahkamlash uchun vaqti qolmas edi.
Xalifa Umar musulmon arab davlatini boshqarishni bu davlatning o`rnatilishi hal qiluvchi o`n yilligi davrida egalladi. Amerika olimi F. Xitti uni Muhammaddan (SAV) keyin ikkinchi musulmon diniy davlatining asoschisi deb ataydi. Umar yosh davlatning yirik istilolari davrida oddiy ma`muriy tashkilotlar tuzish tashabbuskori bo`ladi. Garchi bu yerda voqealar va tuzilmalar ancha sekinroq va izchillik bilan sodir bo`lgan bo`lsa-da, musulmonlar tarafdorlari bu aynan xalifa Umarning xizmati deb ko`rsatadilar. Ikkinchi xalifa hukmronlik qilgan davrda islom dinini shun-day darajaga ko`taradiki, bu davr keyingi yillar uchun islomning oltin asri bo`lib qoladi.
Xalifa Umar dastlabki mustaqil sudyalarni tayinlaydi, harbiy nafaqa-lar uchun harbiy-qabila ro`yxatlarini joriy etadi. Harbiylarning bunday ro`yxatini tuzish xalifa tomonidan qaror qabul qilinganidan keyin zarur bo`lib qoldi. Mazkur qarorga binoan bosib olingan barcha yer mulklari harbiylar o`rtasida taqsimlanishi kerak bo`lsa ham, muayyan yer solig`i to`lash yo`li bilan avvalgi egalari mulki bo`lib qoladi. Davlat bu pullarni olib, o`z jangchilariga nafaqa to`laydi. Bu xuddi yer maydonlaridan olina-digan tovon - rentadan iborat edi. Bu arablarda katta yangilik bo`lib, ular boshqarishdagi rasmiyatchilik usullariga unchalik o`rganmagan edilar. So`ngra soliq tizimi hisoblash va hisobot tuzish ishlarini talab qilardi. Shu sababli bosib olingan yerlarda ularni joriy etishda ma`lum darajada Vizan-tiya va Eron tajribalaridan foydalanildi. Davlat yerlari va egalari tashlab ketgan yerlar bundan mustasno bo`lib, ular bevosita davlat mulki bo`lib qolardi.
Harbiy-siyosiy gubernatorlar - valilar bilan bir qatorda (ular lavozim-ga o`tirish vaqtida tegishli viloyatning bosh masjidida o`zlarining tayin etilganligini o`qib berishlari lozim edi) xalifa harbiy viloyatga moliyaviy boshqaruv - aamila uchun yana arab vakilini ham tayinlardi. Barcha daro-madlar jamoat xazinasiga yoki davlat xazinasi (bayt-al-mol) ga tushardi, ularga dastlabki xalifalar patriarxal tarzda boshchilik qilishardi.
Shunday qilib, xalifa Umar o`z hukmronligi davrida yagona musul-mon davlati dushmanlarining qarshiligini uzil-kesil bostirdi va Arabiston-da siyosiy birlik o`rnatdi. Ayniqsa, u yagona davlat apparatini tashkil etishga intildi va mamlakatda davlat boshqaruviga asos soldi. Xalifa Umar sudning vazifalarini ma`muriy vazifalardan ajratdi. Mahalliy hokimiyatlar sudlarning qaroriga aralashish huquqiga ega emas edilar. Oliy sudyalar xalifalarning o`zlari hisoblanar edi, joylarda qozilar sudya hisoblanardi, ular xalifa tomonidan tayinlanib, keng vakolatlarga ega edilar. Ular sud ishlaridan tashqari vasiylar tayinlashar, merosni taqsimlar va vaqf mulkini boshqarardilar⁹⁵.
Xalifa Usmon quraysh qabilasining umaviylar shajarasidan kelib chiqqan edi. Arab tarixchilarining ta`kidlashicha, u chinakam olijanob va shaxsan tartib-intizomli kishi edi, qolgan sohalarda esa unga o`z o`tmish-doshining g`ayrat-shijoati yetishmasdi. U ancha zaif bo`lib, o`z urug`i a`zolarining tayziqiga qarshi turolmasdi, shu sababli o`zi hukmronlik qilgan davrda davlatning ancha yuqori lavozimlarini, shu jumladan viloyat boshliqlari lavozimini umaviylar urug`ining a`zolari egallab olishdi.
Shu tariqa, xalifa Umarning harbiy-aristokratik ma`muriyati uning kuchsiz merosxo`ri davrida haddan tashqari sun`iy bir ma`muriyatga ayla-nib qoldi. Umaviylar hukmron tayinlashda eski arab tanlov prinsipini vali-ahdlik (merosxo`rlik) prinsipi bilan almashtirishga erishdilar. Bu qoidani xalifalikning keyingi davrida butunlay bekor qilishning imkoni bo`lmadi. Saylov qoidalariga rioya qilish xalifa hayotligida uning o`zi tayinlagan o`rinbosarga viloyat beklari va davlatning obro`li kishilarini qasamyod qildirish orqali ta`minlanardi.
Merosxo`rlik haqida aniq bir qonunning yo`qligi har xil tortishuv-larga sabab bo`lardi. Hukmdor ota o`zining eng iqtidorli o`g`lini valiahd etib tayinlashga harakat qilardi. Bunda yaqin qarindoshchilik prinsipi yot edi, bu esa yoshi ulug` erkak katta mavqega ega bo`lishiga asoslangan arab qabilaviy prinsiplariga zid kelardi. Shu sababli bo`lsa kerak, 14 ta umaviy xalifalardan faqat to`rttasigina o`z o`g`illarining valiahd (merosxo`r) bo`lishiga erishganlar.
Umaviylar davrida davlat mutlaqlashtirilgan monarxiyaga aylanib ketdi. Shuni alohida ta`kidlash kerakki, arab tilida bizning umumiy siyosiy-huquqiy tushunchamizdagi «davlat» so`zi yo`q. Ibn Xaldun (1333-1406 yillar) kiritgan «daula» atamasi hozirda «davlat» deb tarjima qilinsa ham aslida «sulola» tushunchasiga mos keladi. Bu «qirollik», «qirol hokimiyati» tushunchalarini anglatuvchi «mamlakat» so`zida ham ifoda-langan bo`lib, arablarning o`ziga xos tafakkurini ko`rsatadi.
Davlat tepasida xalifa turgan. Unga butun oliy hokimiyat tegishli bo`lgan. U qonun chiqarish, ijro etish va sud hokimiyatiga ega bo`lgan. U Allohning yerdagi vakili va noibi, Muhammad (SAV)ning merosxo`ri, shuningdek, imom, ya`ni xudoning yerdagi soyasi hisoblangan.
Arab xalifaligining birinchi davrida xalifa saylanib qo`yilardi. Uma-viylar va Abbosiylar davrida xalifa lavozimi nasldan naslga meros bo`lib o`tadigan bo`lgan. Xalifa cheklanmagan hokimiyatga ega bo`lgan despot bo`lib qolgan. Arab xalifaligining birinchi davrida xalifalar xalqdan alohi-da bo`lishga intilmagan hamda kamtarona hayot tarzida yashagan bo`lsa-lar, Umaviylar va Abbosiylar juda boy-badavlat turmush kechirganlar. Umaviylar va Abbosiylar davrida ancha keng va nisbatan markazlashgan byurokratik apparat tashkil etilgan.
Xalifa huzurida kengash (shuura) mavjud bo`lib, muhim ishlarni hal etgan. Xalifaning bevosita maslahatchisi va o`rinbosari, davlatda oliy man-sabdor shaxs buyuk ministr bo`lgan. Ministr so`zi arabcha «og`irliklarni ko`taruvchi» degan ma`noni bildiradi. Buyuk ministr juda katta vakolatlar-ga ega edi. U xalifa nomidan davlatning daromad va xarajatlarini nazorat qilardi, amirlar va sultonlarni tayinlardi. U xalifa devonxonasi boshlig`i hisoblangan.
Saroydagi muhim mansablar: xalifaning shaxsiy qo`riqchilari boshli-g`i; politsiya boshlig`i; boshqa mansabdor shaxslarni nazorat qiluvchi maxsus chinovnik edi.
Davlat boshqaruvining markaziy organlari devonlar deb atalardi. Arab xalifaligida quyidagicha devonlar bo`lgan: