Қарақалақпақ мәмлекетлик университети Қ. Пахратдинов ТҮркий филологияғА

«Кодекс куманикус»
«Кодекс куманикус» Волганың төменги жақларына саяхат еткен немец ҳәм италиялы миссионерлер тәрепинен XIV әсирдиң басларында Дешт-и Қыпшақ территориясында жасаған куманлардың сөйлеў тили бойынша көмекши қурал сыпатында дүзилген. Бул мийнеттиң авторы ҳәм жазылған жылы белгисиз. Соңғы мағлыўматларға қарағанда, шығарманың түп нусқасы 1294-жылы жазылған, оның биринши көширилген нусқасы 1303-жылы исленген, ол толық түринде 1330-жылы көширип болынған.
«Кодекс куманикус» еки бөлимнен турады, екеўи де готикалық ески шрифт пенен берилген. Биринши бөлим «италиялы бөлим» деп аталады. Оны Қара теңиздиң қубла жағалаўларын жайлаған италиялы саўдагерлер менен христиан динин таратыўшылар (миссионерлер) жазған болыўы мүмкин. Ол – үш бағана етип жазылған латынша-парсыша ҳәм қуманша (қыпшақша) үш тиллик сөзлик. Ондағы сөзлер әўели латын алфавити тәртиби бойынша дүзилген, оннан соң ҳәр түрли семантикалық топарларға бөлип берилген. Бул сөзлик саўда сатлық ислери менен шуғылланғанларға, саяхатшыларға ҳәм дипломатларға арналған. Екинши бөлим «немец бөлими» деп аталып, оның негизги мазмуны – диний нәсиятлар. Бунда көплеген куманша сөзлер ески немец тилине, гейде латын, гейде итальян тилине аўдарма исленип берилген.
«Кодекс куманикус» Венециядағы (Италия) әўлийе Марк ширкеўи жанындағы китапханадан табылған ҳәм ҳәзир сол жерде сақланады. Оны 1362-жылы италиялы шайыр Франческо Петрарка (1304-1374) Венеция республикасына саўға ретинде берген.
Әлийшер Наўайының «Мухакамат ул-луғатайн» трактаты
Түркий халықлардың мәденияты ҳәм илими тарийхында Әлийшер Наўайы (1441–1501) белгили орын ийелейди. Оның илимий мийрасларында лингвистикалық мәселелерге арналған «Мухакамат ул-луғатайн» (Тиллер ҳаққында пикирлесиў) атлы трактаты айырықша ажыралып турады. Бул трактатты шайыр өмириниң ақырларында 1499-жылы жазған. Онда Әлийшер Наўайының түркий тилдиң әдебий-көркем творчестводағы орнына көз-қараслары сөз етилген. Бул мийнеттиң тийкарғы мақсети – түркий тилдиң көркемлик жетискенликлерин көрсетиў.
Әлийшер Наўайы өзиниң бул мийнетинде өз дәўириниң тиллик жағдайын анық сүўретлеп берген. Бириншиден, ол үш тилдиң – араб, парсы ҳәм түркий тиллердиң социаллық ролин дурыс баҳалаған. Мәселен, араб тилин дин ҳәм илимниң тили сыпатында, парсы тилин мәмлекетлик ҳәм әдебий тил сыпатында ҳәм түркий тилди кең тарқалған, бирақ ол поэзия ҳәм әдебияттың тили дәрежесине еле көтериле алмаған тил сыпатында баҳалаған. Екиншиден, Әлийшер Наўайы түркий-иран еки тилликке көбирек дыққат бөлген.
Әлийшер Наўайы өзиниң «Мухакамат ул-луғатайн» атлы илимий шығармасында өзбек тилиниң бай имканиятларын, сол дәўирдеги сарай тили, көркем әдебият тили сыпатында баҳаланған парсы тилинен ҳеш қалыспайтуғынын әмелий жақтан дәлийллеп берген. Ол жазыўшы ҳәм шайырларды өз шығармаларын түркий тилде жазыўға шақырған.