Aqsh va Xitoyning Markaziy Osiyo uchun tayyorlagan "yumshoq kuchlar" strategiyasi Davr24

Markaziy Osiyo tadqiqotlarining chuqurlashuvi va olg‘a siljishi
Xitoy bilan Markaziy Osiyo mamlakatlari o‘rtasidagi yaxshi qo‘shnichilik va do‘stona munosabatlar hukm surayotgan paytda yangi asrga qadam qo‘ygan Markaziy Osiyo tadqiqotlari chuqurlashishda davom etdi va tadqiqotlarning barcha jihatlari ijobiy natijalar bera boshladi. Obro‘li tadqiqot institutlari bir qancha ilmiy ishlar va maʼlumotnomalar eʼlon qilib, o‘z jamoalarining kuchli taraflarini namoyish etdi. Shu tariqa tadqiqotlarning umumiy darajasi oshganini aks ettiruvchi ko‘plab reprezentativ – tamsiliy natijalar paydo bo‘ldi.
Xitoylik olimlar taʼkidlashicha, boshlang‘ich taraqqiyot nuqtasi va madaniy anʼanalari o‘xshash bo‘lgan Markaziy Osiyoning 5 ta mamlakati oradan o‘tgan necha o‘n yillik mustaqillik davrida bir-biridan uzoqlashdi. Alohida milliy o‘ziga xosliklar tobora ko‘proq individuallashdi, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy sharoitlarda tafovutlar vujudga keldi. Diplomatiya va xavfsizlik masalalari bilan bir qatorda asta-sekin ijtimoiy, iqtisodiy va demografik siyosatni o‘rganish darajasi oshdi, yana turli mamlakatlarning siyosiy tizimi, jumladan, prezidentlik va parlament boshqaruvi tizimlarining solishtirma tadqiqotlari o‘tkazildi. Shu tariqa, Markaziy Osiyo mamlakatlarida ular mustaqillikka erishgandan so‘ng o‘tkazilgan siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy o‘zgarishlarga oid o‘z xulosalarimizni teranroq darajada chiqarishimiz mumkin.
2001 yilda Shanhay hamkorlik tashkiloti tashkil etilishi olimlarga mintaqadagi vaziyat bilan bog‘liq o‘zgarishlar hamda Xitoy bilan Markaziy Osiyo mamlakatlari o‘rtasidagi strategik hamkorlik haqida ko‘proq maʼlumot olish imkonini berdi.
2011 yildan so‘ng Xitoy olimlari Markaziy Osiyo muammolarini har tomonlama tadqiq qilishga o‘tdi. Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan aloqalar mustahkamlanayotgani va o‘zaro safarlar ko‘payib borayotgani uchun ko‘plab yondashuvlar tekshirib ko‘rilishi mumkin, shu yo‘l bilan Markaziy Osiyoga nisbatan qarashlar haqqoniy bo‘lishiga erishiladi.
2013 yilda Qozog‘istonda Xitoy prezidenti Si Szinpinning “Ipak yo‘li iqtisodiy kamarini yaratish” bo‘yicha tashabbusi eʼlon qilingandan so‘ng Xitoyda “Makon va yo‘l” borasidagi tadqiqotlar shiddati ko‘p jihatdan Markaziy Osiyo muammolarini o‘rganishga esh bo‘ldi va tadqiqotlar istiqbolini boyitdi. Turli tadqiqot institutlari va universitetlarning investitsiyalari, oliymaqom forumlar va seminarlar soni ortdi. Ularda qatnashishga Markaziy Osiyo bo‘yicha mashhur tahlil markazlari ekspertlari taklif etilmoqda, ularda tadqiqot sohasidagi yutuqlarini taqdim etmoqda. Ayni paytda tadqiqot usullarini rang-baranglashtirish, tarmoq axboroti tadqiqotchilarga birinchi qo‘ldan chet tillarda axborot olish, shu yo‘l bilan tadqiqotlarga ketadigan vaqtni qisqartirish va natijalar qamrovini kengaytirish imkonini bermoqda.
Taʼkidlash joizki, 2001 yildan beri Markaziy Osiyo bo‘yicha mintaqadagi tadqiqot natijalarining professional darajasini aks ettiruvchi mavzuli va dolzarb masalalar yuzasidan tayyorlanayotgan materiallar soni ortib bormoqda. Masalan, siyosiy vaziyat tadqiqotlariga bag‘ishlangan ilmiy ishlarda Markaziy Osiyoning 5 ta mamlakatidagi siyosiy taraqqiyot va institutsional o‘zgarishlarga oid tavsifnomalar o‘zaro taqqoslanib, tizimlashtirilmoqda. Qayd etilishicha, “Nazorat ostidagi demokratlashtirish Markaziy Osiyoning muayyan tarixiy sharoitlarida shakllanayotgan demokratlashtirish yo‘lidir, uning oyoqqa turishi va rivojlanishini Markaziy Osiyoning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va xalqaro unsurlaridan ajratib bo‘lmaydi”. Ayrim xitoylik olimlar fikricha, “Markaziy Osiyo mamlakatlarida siyosiy demokratiya masalasi ziddiyatli nazariy masala bo‘lishi bilan birga murakkab va dolzarb masala hamdir. Yana olimlar Markaziy Osiyoning 5 ta davlati o‘rtasida siyosiy tafovutlar borligini ham taʼkidlaydi: “Markaziy Osiyodagi 5 ta mamlakatning siyosiy tizimlari o‘rtasida uzilish paydo bo‘ldi. Ularning ayrimlari vaziyat bosimi bilan bog‘liq, boshqalari esa oldindan rejalashtirilgan edi”. Xitoyning Milliy bilimlar bazasidagi Markaziy Osiyoning siyosiy masalalar, etnik va diniy ziddiyatlar bo‘yicha 1991 yildan 2017 yilgacha bo‘lgan adabiyotlar ro‘yxatidan jurnallardagi 256 ta ilmiy maqola, shuningdek, magistrlik va doktorlik dissertatsiyalarini topish mumkin, ularning aksariyati 2001 yildan so‘ng eʼlon qilingan.
Markaziy Osiyo tadqiqotlariga qiziqish mintaqadagi vaziyat o‘zgarishi bilan bevosita bog‘liq.
Birinchidan, 1990-yillar oxirida ekstremizm va terrorizmning Markaziy Osiyoga taʼsiri Afg‘onistondagi vaziyatning keskinlashuvi va “Tolibon” harakatining maydonga chiqishi bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan edi. O‘sha davrda tadqiqot natijalari Markaziy Osiyodagi xavfsizlik masalalarini o‘rganishga yo‘naltirildi. Xitoylik tadqiqotchilar taʼkidlashicha, geosiyosiy o‘zgarishlar sabab Markaziy Osiyoning 5 ta mamlakatida milliy masala transmilliy xarakterga ega bo‘lib qoldi. Etnik va diniy omillarni omuxta qilish, ultramillatchilik g‘oyasiga xizmat qilish uchun dindan foydalanish etnik munosabatlarga taʼsir ko‘rsatuvchi omil bo‘ladi hamda milliy iqtisodiy tiklanishni cheklaydi va mintaqaviy xavfsizlikka tahdid qiladi. Yana islomiy “Ozodlik partiyasi”ning mintaqaga kirib kelishi va Markaziy Osiyodagi terrorchilik faoliyatining xalqaro konteksti singari tashqi omillar ham chuqur o‘rganildi.
Ikkinchidan, 2005 yilda Qirg‘izistonda ro‘y bergan “rangli inqilob” olimlar va tadqiqotchilar o‘rtasida katta qiziqish uyg‘otdi. Tadqiqotchilar Qirg‘izistondagi g‘alayonlarni Gruziya bilan Ukrainadagi rejimlar almashuvi bilan taqqosladi, uning sabablari, jarayoni va oqibatlarini tahlil qildi, shuningdek, Markaziy Osiyo mamlakatlarining o‘ziga xos jihatlari haqidagi xulosa va mulohazalarini bildirdi. O‘sha davrda ko‘plab xitoylik olimlar Markaziy Osiyodagi “avtoritar siyosat”ning institutsional nuqsonlarini, shuningdek, bunday siyosatning siyosiy va ijtimoiy xatarlarini o‘rgana boshladi. Ayrim olimlar qayd etishicha, avtoritarizm Markaziy Osiyo mamlakatlarida o‘tish davrida shakllangan demokratik model bo‘lgan. Qoloq va barqaror iqtisodiy sharoitlar, millatchilikning avj olishi, elitalarning qonuniyligi mavjudligi, anʼanaviy siyosiy madaniyat merosi, fuqarolik jamiyati zaifligi va demokratik institutlarning qattiq cheklovlari Markaziy Osiyo mamlakatlarida demokratik o‘zgarishlar taraqqiyoti yo‘liga to‘g‘anoq bo‘lib turibdi, ayni choqda barcha mamlakatlardagi “avtoritar siyosat”ning o‘ziga xos belgilari barchaga maʼlum. Xulosa qilib aytish mumkinki, ayrim mamlakatlardagi ulkan voqealar katta qiziqish uyg‘otdi va Markaziy Osiyoni o‘rganishga yordam berdi.
Uchinchidan, Markaziy Osiyo mamlakatlari mustaqilligining 20 yilligiga bag‘ishlab tayyorlangan tadqiqotlar erishilgan natijalarni umumlashtirish va tahlil qilishga yo‘naltirilgan edi. Ular juda ko‘p sohalarni qamrab oladi va yuksak tadqiqot qiymatiga ega.
To‘rtinchidan, Xitoyning Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan munosabatlariga bag‘ishlangan ilmiy ishlarda yirik davlatlarning mintaqadagi o‘yinlari ham tadqiq qilingan. Yirik davlatlarning Markaziy Osiyodagi o‘yinlari ham tadqiqotlarning dolzarb mavzusidir.
“Ipak yo‘lining iqtisodiy kamari” tashabbusi ilgari surilgandan so‘ng Markaziy Osiyo mamlakatlari hamkorlikka katta qiziqish bildirdi. Olimlar yana Markaziy Osiyoning “Makon va yo‘l” qurilishiga qo‘shayotgan noyob hissasini har tomonlama muhokama qilmoqda.