Aqsh va Xitoyning Markaziy Osiyo uchun tayyorlagan "yumshoq kuchlar" strategiyasi Davr24

Dastlabki bosqich
1949 yilda Xitoy Xalq Respublikasi tashkil etilgandan so‘ng Sovet-Xitoy munosabatlari 10 yil davomida “asal oyi davri”ni boshidan kechirdi. Xitoyning Sovet Ittifoqiga nisbatan ichki propagandasi – targ‘iboti va turli sohalardagi muloqotlari nisbatan qalin bo‘ldi. Keyinchalik ushbu munosabatlar yomonlashib, ikki tomon o‘rtasidagi chegara hududida ro‘y bergan tanglik sabab uzilib qoldi. O‘sha paytda Sovet Ittifoqiga oid ichki tadqiqotlar tizimli yo‘lga qo‘yilmagan edi. Bunday ahvol islohot va ochiqlik davriga qadar saqlanib qoldi.
1980-yillarga kelib, Sovet-Xitoy munosabatlari iliqlashuvi munosabati bilan xitoylik olimlar sho‘rolar tarixi, etnik masalalar va iqtisodiy muammolar, jumladan, Xitoyga yondosh mintaqalardagi asosiy sharoitlarni o‘rganishga ko‘proq ahamiyat bera boshladi.
Shinjon ijtimoiy fanlar akademiyasining 1980 yilda asos solingan Markaziy Osiyo instituti juda salmoqli o‘ringa ega. Uning tarkibida mintaqa tarixi, madaniyati, milliy tili va boshqalar bo‘yicha bir qancha ekspertlar bor. Institutda Markaziy Osiyo bo‘yicha “Markaziy Osiyoning sovet tadqiqotlari” degan ilk davriy nashr chop qilinib tarqatilgan edi; 1983 yilda nashrning nomi “Markaziy Osiyo tadqiqot materiallari” deb o‘zgartirildi, 1986 yili esa “Markaziy Osiyo tadqiqotlari” deb yana bir marta o‘zgartirildi, uni chop qilish 1998 yilda to‘xtab qoldi. Nashrning Markaziy Osiyo mintaqaviy siyosatiga oid 60 ta soni chop etildi. Garchi ularning aksariyati Shinjonga bag‘ishlangan bo‘lsa-da, Markaziy Osiyoni o‘rganish uchun asos bo‘lib ham xizmat qiladi. Markaziy Osiyo mamlakatlari 1991 yilda mustaqillikni qo‘lga kiritishi bilanoq Shinjon ijtimoiy fanlar akademiyasining Markaziy Osiyo instituti o‘sha yig‘ilgan maʼlumotlarga tayangan holda, “Markaziy Osiyodagi to‘rtta mamlakatning umumiy ahvoli” va “Qozog‘iston Respublikasining umumiy ahvoli” kitoblarini, keyinchalik esa 2 ta kitobni birlashtirib, “Markaziy Osiyoning beshta mamlakatiga umumiy nazar” nomi bilan chop qildi. Unga o‘sha paytda institut direktori bo‘lgan tadqiqot Van Pey bosh muharrirlik qilgan edi.
1980-yillarda Xitoy ijtimoiy fanlar akademiyasi, ko‘plab kollejlar va universitetlar Sovet Ittifoqi muammolarini faol o‘rgangan edi. Ular orasida tarix va etnik mansublikni, shuningdek, Markaziy Osiyoga ham taalluqli bo‘lgan iqtisodiy va savdo-sotiq masalalarini o‘rganish bor edi, lekin ular tadqiqotchilarning diqqat markazida turgan edi, deb aytish qiyin. Faqat Markaziy Osiyo mamlakatlari 1991 yilda mutaqillikka erishgandan so‘ng xitoylik olimlar ushbu mintaqani xalqaro muammolar nuqtai nazaridan o‘rganishga kirishdi. Shu paytdan boshlab ilmiy maqolalar va monografiyalar chop qilina, seminarlar o‘tkazila boshladi hamda Xitoyda asta-sekin Markaziy Osiyo bo‘yicha nufuzli espertlar guruhi paydo bo‘ldi.
1992 yilda Xitoy ijtimoiy fanlar akademiyasining Sovet va Sharqiy Yevropa instituti Sharqiy Yevropa va Markaziy Osiyo instituti deb o‘zgartirilgandan so‘ng tashkil etilgan Markaziy Osiyo tadqiqotlari markazi shunday obro‘li tuzilmalardan biriga aylandi.
1990-yillarda Markaziy Osiyoni tadqiq qilish nisbatan yuqori darajaga ko‘tarildi. Bu Sovet Ittifoqi muammolarini o‘rganish va dastlabki bosqichda ko‘plab ekspertlarning rus tilini bilishi bilan bog‘liq edi. Markaziy Osiyo bo‘yicha eng birinchi mutaxassislar, asosan, Sovet Ittifoqining muayyan sohasi bo‘yicha shug‘ulanib kelgan olimlar edi. Ular Markaziy Osiyoda yangi mamlakatlar paydo bo‘lganini va ularning vujudga kelishini turli nuqtai nazarlardan talqin qilar edi. Tez orada Markaziy Osiyo bag‘ishlangan monografiyalar turkumi eʼlon qilindi, chop etilgan ilmiy maqolalarning qamrovi juda keng bo‘ldi. Hujjatlar sifatida, asosan, Rossiyada chop qilinayotgan materiallar, jumladan, Markaziy Osiyodagi rus tilidagi gazetalar va davriy nashrlar, shuningdek, rus olimlarining asarlaridan foydalanilar edi. O‘sha paytda ilmiy doiralar asosiy eʼtiborini Markaziy Osiyo mamlakatlaridagi vaziyat rivojiga qaratgan va har tomonlama tadqiqotlar o‘tkazib, o‘quvchilarni Markaziy Osiyo mamlakatlarining milliy sharoiti va tarixi bilan tanishtirish uchun bir qancha monografiyalar chop qilgan edi. Albatta, ushbu tadqiqotlar natijalari jamiyatning barcha qatlamlariga mansub kishilarga Markaziy Osiyoni tushunish va u bilan tanishish imkonini berish barobarida Xitoy tahlilshunosligida Markaziy Osiyo muammolarini o‘rganish uchun tayanch fanlar asosini ham yaratib berdi.
Tadqiqotlar haqidagi dastlabki maqolalar va hisobotlarda vaziyat tahlili, jumladan, mintaqaviy va milliy vaziyat, siyosiy va iqtisodiy voqealarga umumiy ko‘zqarash bor edi. Ularning aksariyati Markaziy Osiyo mamlakatlarining bir tuzumdan boshqasiga o‘tish davri mobaynida yuz bergan ziddiyatlar va muammolar, Markaziy Osiyodagi etnik muammolarni tushunish haqida edi. Xitoy bilan Markaziy Osiyo mamlakatlari o‘rtasidagi munosabatlar alohida olib qaralgan. O‘sha davrda Shinjon olimlarini, asosan, Markaziy Osiyodagi “panislomiy va panturkiy” masalalar xavotirga solayotgan edi.
Markaziy Osiyoga oid tadqiqotlar chuqurlashib borgani sari tadqiqot obyektlari shartli tarzda ikki toifaga bo‘lindi: mintaqalar va mamlakatlar. Birinchi toifaga ko‘ra, Markaziy Osiyoning 5 ta mamlakati umumiy tarzda ko‘rib chiqiladi hamda butun mintaqaning rivojlanish tamoyillari, mamlakatlar o‘rtasidagi munosabatlar va tashqi aloqalarga eʼtibor qaratiladi. Ikkinchi toifada muayyan mamlakatlar uchun Xitoyning siyosati va turli sohalardagi holati tahlil qilinadi. Markaziy Osiyo tadqiqotlari mohiyat nuqtai nazaridan, asosan, siyosat, iqtisodiyot, xavfsizlik, tashqi siyosat, gumanitar fanlar va boshqa sohalarni qamrab oladi.
Ilmiy-tadqiqot institutlari va ko‘plab universitetlar ham fan sohalarini belgilab olish va isteʼdodlilarni o‘qitishga eʼtibor qarata boshladi. Masalan, Xitoy ijtimoiy fanlar akademiyasi Sharqiy Yevropa va Markaziy Osiyo institutining Markaziy Osiyo bo‘limi (keyinchalik Rossiya, Sharqiy Yevropa va Markaziy Osiyo instituti – RSHEMOI deb o‘zgartirildi) dastlab o‘quv fanlarining “maqsadli boshqaruv” bo‘linmasi sifatida tashkil etilgan edi.
Shinjon ijtimoiy fanlar akademiyasining Markaziy Osiyo tadqiqotlari ushbu ilm dargohining 4 ta asosiy yo‘nalishidan biriga aylandi. Markaziy Osiyo muammolarini tadqiq qilishda mashhur olimlar ishtirok etdi.
1990-yillarda Xitoy ijtimoiy fanlar akademiyasi, Lanchjou universiteti va Millatlar masalalarini o‘rganuvchi markaziy universitet Markaziy Osiyo muammolari bo‘yicha doktorantlar va magistrantlarni tayyorlashga kirishdi. Markaziy Osiyo bo‘yicha ko‘p sonli dissertatsiyalar ham Markaziy Osiyo bo‘yicha ilmning yangi asrda ushbu mintaqa uchun muammoli bo‘lgan zaif joylarini to‘ldira boshladi.