Aqsh va Xitoyning Markaziy Osiyo uchun tayyorlagan "yumshoq kuchlar" strategiyasi Davr24

Markaziy Osiyo muammolarini tadqiq qilish istiqbollari va yo‘nalishlari
So‘nggi yillarda Xitoy universitetlari qoshida mintaqaviy va davlatlararo markazlar tashkil etilib, ularga Markaziy Osiyo mamlakatlarini o‘rganish ham kiritilmoqda. Bundan xalqaro masalalar bo‘yicha yaxshi tadqiqot bazasiga va chet tillarni o‘qitishning uzoq anʼanasiga ega universitetlar manfaatdordir. Ular Taʼlim vazirligi va viloyatlar hokimiyatidan jiddiy ko‘mak olmoqda. Umuman olganda, jamiyat va ilmiy doiralar, o‘tgan yillardagi vaziyat bilan solishtirganda, Markaziy Osiyo muammolarini o‘rganishdan ko‘proq manfaatdor bo‘lmoqda.
Yaʼnikim, bugungi kunga kelib, Markaziy Osiyo tadqiqotlari “gullab-yashnash” davriga kirdi, deb aytish mumkin – ularning qamrovi kengaydi hamda boshqa dolzarb xalqaro siyosiy muammolarga ko‘proq integratsiyalashuvi bilan ajralib turadi.
Biroq maqola muallifi qayd etishicha, quyidagi darajalarda bundan buyon ham kengaytirish va rivojlantirish zarur:
Birinchidan, Markaziy Osiyoni global va xalqaro nuqtai nazarlardan o‘rganish. Markaziy Osiyo mamlakatlarining rivojlanishi dunyodagi vaziyat bilan tobora ko‘proq bog‘liq bo‘lib qoldi. Xitoy rahbari olg‘a surgan “Makon va yo‘l” tashabbusi Markaziy Osiyoning
Yevroosiyo qitʼasidagi muhim transport tuguni sifatidagi maqomini yana bir karra esga soldi. Yirik davlatlar Markaziy Osiyo mintaqasiga alohida strategik ahamiyat bermoqda, chunki ko‘plab “transport yo‘laklari rejalari” ushbu mintaqa bilan bog‘liq. Xitoylik olimlar “Makon va yo‘l” qurilishi imkoniyatlari va duch kelayotgan muammolarini o‘rganib chiqmoqda, shu maʼnoda Markaziy Osiyo ko‘plab masalalarda namuna bo‘lib xizmat qilishi mumkin. “Doimiy tarzda yangi omil paydo bo‘lmoqda, u Markaziy Osiyo mamlakatlarida xavfsizlik sohasidagi tamoyillarga qattiq taʼsir ko‘rsatishi mumkin – Ipak yo‘li iqtisodiy kamari qurilishi bilan Markaziy Osiyo mamlakatlarining rivojlanish strategiyasi, shuningdek, undan olinadigan foyda mintaqa mamlakatlari siyosiy va ijtimoiy barqarorligini saqlab qolish uchun muhimdir”. Yirik davlatlarning munosabatlari, xalqaro maydondagi o‘zgarishlar va hatto global boshqaruvning yaxshilanishi va tamaddunlar o‘rtasida muloqotni yo‘lga qo‘yish singari masalalarni o‘rganish chog‘ida Markaziy Osiyoning noyob ahamiyatini esdan chiqarib bo‘lmaydi.
Ikkinchidan, mintaqaviy va davlatlararo munosabatlar istiqboli kontekstidagi Markaziy Osiyo masalasi. Markaziy Osiyo mamlakatlari hokimiyat almashuvi davriga qadam qo‘ygani sari siyosiy va iqtisodiy o‘zgarishlar sabab vujudga keladigan muammolar va ziddiyatlar tobora ortib boradi hamda Markaziy Osiyo bo‘yicha ko‘plab ekspertlar ayni masalani chuqur o‘rganmoqda va tahlil qilmoqda. Markaziy Osiyo mamlakatlaridagi o‘tish davri hali-hamon tadqiqotchilarning diqqat markazida bo‘lib turibdi. Quyidagilar ushbu bosqichning asosiy belgilari hisoblanadi:
· siyosiy tuzilma barqarorlikka intiladi, partiyalararo kurash, etnik mojarolar va xulq-atvorning keskin ko‘rinishlari maʼlum darajada tiyib turiladi;
· millatchilik asosiy mafkuraviy meynstrimga (asosiy yo‘nalish) aylanib qoldi, na G‘arbning demokratlashtiruvi va ni islomning siyosiylashuvi bunga taʼsir ko‘rsata olmadi;
· davlat boshqaruvining parlament tizimi va partiya tizimini iqtidordagi hokimiyat “tartibga solib turadi”, kuchli prezident boshqaruvi tizimi o‘rnatilgan.
“Markaziy Osiyoning kelgusi barqarorligi shartli va cheklangan bo‘ladi. Markaziy Osiyodagi barqarorlikni qo‘llab-quvvatlovchi omillarning o‘zida ham beqarorlik unsurlari mavjud. Mabodo vaziyat noto‘g‘ri hal etilsa yoki kutilmagan o‘zgarishlar ro‘y bersa, beqaror omillar tobora ko‘proq ko‘zga tashlanishi va shu tariqa Markaziy Osiyodagi barqarorlikka tahdid solishi mumkin… Markaziy Osiyodagi simmetrik bo‘lmagan siyosiy va iqtisodiy o‘tish transformatsiya jarayoniga ham taʼsir ko‘rsatdi. Hokimiyat va demokratiyaning ikkilangan roli iqtisodiy o‘tishni dilemmaga ro‘para qilmoqda va Markaziy Osiyo transformatsiyasi uzoq muddatli jarayon bo‘lishga mahkum”.
Uchinchidan, Markaziy Osiyo muammolarini madaniyat nuqtai nazaridan o‘rganish. Madaniyatining o‘ziga xosligi Markaziy Osiyo 5 ta mamlakati taraqqiyoti yo‘nalishini belgilab beradi. Ayrim olimlar fikricha, Markaziy Osiyoning mo‘rtlik, o‘zgaruvchanlik, bo‘linish va uzilish, istibdod va hokimiyatni o‘ziga bo‘ysundirish bilan izohlanuvchi siyosiy va madaniy anʼanalari turli mamlakatlardagi siyosat, iqtisodiyot va jamiyat sohasidagi o‘zgarishlarga taʼsir ko‘rsatuvchi asosiy omillarga aylandi… Markaziy Osiyo mamlakatlari mustaqilikka erishgandan so‘ng mintaqaning global miqyosdagi strategik maqomi orta bordi va u tobora ko‘proq turli global madaniy kuchlarning raqobati markaziga aylandi. Islom dini, G‘arb va Xitoy taʼsirida Markaziy Osiyo global madaniy kuchlar taʼsiri ostidagi bo‘shliq hududidan turli madaniyatlar o‘zaro qorishib ketgan mintaqaga do‘ndi. Turli madaniy kuchlar Markaziy Osiyoda musobaqalashish, hamkorlik qilish va bir-birini muvozanatda tutib turishni davom ettiradi”.
To‘rtinchidan, Xitoy bilan Markaziy Osiyo munosabatlari rivojlanishini tadqiq etish istiqbollari. Markaziy Osiyo Xitoyning yaqin qo‘shnisidir, Markaziy Osiyo mamlakatlari va Xitoy o‘rtasidagi ikki tomonlama munosabatlar barcha darajalarda amalga oshirilmoqda. Lekin yana Shanhay hamkorlik tashkiloti singari o‘rganishni talab qiladigan masalalar bor, chunki Markaziy Osiyo ushbu tashkilotda ko‘p tomonlama hamkorlikning asosiy mintaqasi hisoblanadi. Xitoy mintaqada hayotga tatbiq etilayotgan bir qator diplomatiya konsepsiyalarini ilgari surgan edi. Qo‘shni mamlakatlarga nisbatan yaqinlik, samimiyat va ochiqlikka asoslangan yaxshi qo‘shnichilik siyosati yoki yangi turdagi xalqaro munosabatlarni birga barpo qilish sohasi bo‘lishidan qatʼiy nazar, nazariy tadqiqotlarni rivojlantirish va mustahkamlash hamda barcha yo‘nalishlarda oqilona tanlov yo‘lini taklif etish zarur.
Beshinchidan, Markaziy Osiyo muammolarini xavfsizlik nuqtai nazaridan o‘rganish. Markaziy Osiyo ekstremizm va terrorizm urchishi uchun “eng zaif hudud” hisoblanadi, ushbu mintaqadagi noanʼanaviy xavfsizlikning taʼsirini tadqiq qilish asosiy yo‘nalish hisoblanadi. Markaziy Osiyoda “Islom davlati” aʼzolarini yollash va ekstremistik g‘oyalarning tarqalishi mintaqadagi ijtimoiy ziddiyatlar rivojlanishining katalizatori bo‘lishi mumkin. So‘nggi yillarda Markaziy Osiyo mamlakatlari qonunlarini takomillashtirish, ijtimoiy boshqaruvni kuchaytirish, sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish, anʼanaviy madaniyatni olg‘a surish, ommaviy axborot vositalari sifatini oshirish va ishonch telefonlarini ishga tushirish orqali ekstremizmning real tahdidlariga qarshi choralar ko‘rmoqda. 2013 yildan boshlab Markaziy Osiyodagi vaziyatga taʼsir ko‘rsatuvchi yetakchi omillar zaiflashtirilgani yoki hal etilgani yo‘q. Aksincha, ular mintaqadagi nisbatan osoyishta vaziyatda ko‘zga tashlanmay, to‘planishda davom etmoqda. Bu Afg‘onistondan qo‘shinlarni olib chiqish davrida vujudga keladigan boshboshdoq siyosiy vaziyat va xavfsizlik bilan bog‘liq vaziyatga qo‘shilib, Markaziy Osiyodagi vaziyatni yana-da mo‘rt qilib qo‘yishi mumkin. Markaziy Osiyo xavfsizligi kelajagi mavhumotga to‘la. Ayni paytda mintaqadagi ijtimoiy-iqtisodiy va xavfsizlik bilan bog‘liq vaziyatga alohida eʼtibor qaratilmoqda.
Maqola muallifi xulosa qilib shuni taʼkidlaydiki, Xitoyning Markaziy Osiyo tadqiqotlari bundan buyon ham sifatliroq natijalarga erishilgan holda rivojlanib boradi. Ushbu tadqiqotlar Xitoyning Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan strategik sherikligiga ijobiy taʼsir ko‘rsatadi, shuningdek, “Makon va yo‘l” tashabbusi kontekstida ikki tomonlama munosabatlarni rivojlantirish uchun intellektual jihatdan ko‘mak beradi. Ko‘proq yosh tadqiqotchilar kelib qo‘shilishi, shuningdek, tadqiqotlarning innovatsion usullarini joriy etish bilan kelgusida ilmiy daraja va xalqaro taʼsir ko‘lamini oshirish mumkin bo‘ladi.