Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

 
 
10.2.
 
Mehnat resurslari – aholi tarkibi sifatida 
 
Mehnat resurslari "aholi" va "umumiy mehnat" iqtisodiy kategoriyalari 
o'rtasida oraliq mavqega ega bo'lgan toifadir. Nomoddiy jihatda, barcha mehnatga 

---

204 
layoqatli aholi mehnat bozorida, ijtimoiy iqtisodiyot va shaxsiy mehnat 
faoliyatidagi yoshdan qat'iy nazar, bandlikda ishlaydi. Ular, shuningdek, mehnatga 
qobiliyatli bo'lgan, ammo uyda va shaxsiy dehqonchilikda ishlaydigan, ishlab 
chiqarishdan ajralib, harbiy xizmatda ishlaydigan mehnatga layoqatli yoshdagi 
shaxslarni ham o'z ichiga oladi. 
Mehnat resurslari mamlakat aholisining bir qismi bo'lib, ularning jismoniy 
rivojlanishi, aqliy qobiliyatlari va bilimlari, xalq xo'jaligida ishlashga qodir. 
haqiqatan ham, "mehnat resurslari" tushunchasi, ishlashga majbur bo'lishi mumkin 
bo'lgan, ya'ni jismonan ishlay oladigan odamlarning sonidir. Ishga qobiliyatli 
aholi, asosan, mehnatga layoqatli yoshdagi, ularning psixofizik ma'lumotlari 
bo'yicha ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etishga qodir bo'lgan shaxslar 
yig'indisidir. Mehnat resurslarining soni ikki toifadagi kishilarni qamrab oladi. 
Birinchisi, mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi. Ikkinchisi - 
mehnatga layoqatli yoshdan tashqari ishlaydigan aholi. 
Mehnat resurslarida yetakchi o'rinni mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga 
layoqatli aholi egallaydi. Mehnatga layoqatli yoshdagi, mehnat faoliyati bilan 
shug‘ullanish uchun psixofiziolojik ma'lumotlarga ega bo'lgan kishilarning 
yig'indisidir. Amalda ular umumiy va kasbiy mehnat qobiliyatini farqlaydilar. 
Ishlashning umumiy qobiliyati jismoniy, psixofiziolojik, yoshga oid ma'lumotlar 
bilan ishlaydigan va maxsus tayyorgarlikni talab qilmaydigan shaxsning 
mavjudligini taxmin qiladi. 
Kasbiy mehnat qobiliyati - bu alohida mashg'ulotlar 
jarayonida olingan ma'lum bir ish uchun qobiliyatdir. Mehnat resurslari mutloq va 
nisbiy ko'rsatkichlar bilan o'lchanadigan ma'lum miqdoriy, sifatliy va tizimli 
xususiyatlarga ega, ya'ni: 
- xodimlarning o'rtacha va o'rtacha yillik soni; 
- kadrlar aylanmasi koeffitsienti; 
- oliy va o'rta maxsus ma'lumotli xodimlarning umumiy sonidagi ulushi; 
- xodimlarning muayyan toifalari bo'yicha o'rtacha xizmat muddati; 
- muayyan toifadagi ishchilarning umumiy sonidagi ulushi. Mehnat resurslarining 
asosiy sifat ko'rsatkichlaridan biri ularning jinsi va yoshlik tarkibi hisoblanadi.

---

205 
Adabiyotlarda yosh guruhlarini ajratish borasida bir-biridan farqli 
yondashuvlar qo'llaniladi. Shunday qilib, eng ko'p ishlatiladigan bunday 
yondashuvlar, mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatkashlar, shuningdek, mehnatga 
layoqatli yoshdan kattalar. Statistik to'plamlar odatda ikki guruhli tasniflardan 
foydalanadi: mehnatga layoqatli yosh va mehnatga layoqatli yoshdan kattalar. 
Bozor munosabatlarining rivojlanishi ayrim nazariy tushunchalar mazmunini 
tubdan o‗zgartirib yubordi. «mehnat resurslari», «ish kuchi» kabilarni shunday 
tushunchalar jumlasiga kiritish mumkin. «Mehnat resurslari» atamasini dastlab 
akademik S.G.Strimulin o‗zining 1922 yili chop etilgan maqolalaridan birida 
qo‗llagan. Uzoq yillar mobaynida undan mamlakat inson resurslarini boshqarish va 
foydalanish samaradorligini oshirish maqsadida foydalanildi. Sobiq Ittifoq davrida 
har bir mehnatga layoqatli fuqaroning uzrsiz sabab bilan uzoq muddat ishlamay 
yurishi qonuniy ta‘qib ostiga olingan.
Mehnatga layoqatli aholi – mehnat resurslarini tashkil etib, u tabiiy, moddiy 
va moliyaviy resurslar bilan bir qatorda qat‘iy statistik hisobga olinishi 
iqtisodiyotni markazlashgan usulda rejalashtirishning muhim elementlaridan biri 
edi. Mehnat resurslari aholining o‗z ruhiy fiziologik va aqliy sifatlari bilan moddiy 
ne‘matlar ishlab chiqarishga yoki xizmatlar ko‗rsatishga qodir bo‗lgan mehnatga 
layoqatli qismidir. Ular tarkibiga faqat iqtisodiy faol aholigina emas, shu bilan 
birga hozirda ishlamayotgan va ish qidirmayotgan mehnatga qobiliyatli shaxslar, 
jumladan, ishlab chiqarishdan ajralgan holda ta‘lim olayotganlar ham kiritiladi. 
Demak, mehnat resurslari