Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

8.
 
Демографическая энциклопедия/ Редкол.: Ткаченко А.А. Аношкин А.В., М.Б. 
Денисенко и др. – М.: ООО «Издательство «Энциклопедия», 2013. – 944 с. 
9.
 
Dudley L. Poston, Jr. Population and Society: An Introduction to Demography.- 
Cambridge Univyersity Press, 2010-442 р. 
10.
 
Тожиева З.Н. Ўзбекистон Республикасида демографик жараѐнлар ва 
уларнинг ҳудудий хусусиятлари. Докторлик диссертацияси. – Т., 2017. – 224 
б. 
 
 

---

121 
5-MAVZU. DUNYO AHOLISI TAKROR BARPO BO‗LISHI. AHOLI 
TAKROR BARPO BO‗LISHINING TURLARI. DEMOGRAFIK O‗TISH 
Reja: 
5.1. Aholi takror barpo bo‗lishi mohiyati, ma‘zmuni va unga ta‘sir etuvchi omillar 
5.2. Aholi takror barpo bo‗lishining turlari va o‗tish bosqichlari 
5.3. Dunyo aholisi takror barpo bo‗lishining geografik xususiyatlari 
 
5.1. Aholi takror barpo bo‗lishi mohiyati, ma‘zmuni va unga ta‘sir etuvchi 
omillar 
 
Aholining takror barpo bo‗lishi, jamiyat davomiyligini ta‘minlovchi asosiy 
jarayon bo‗lib, tug‗ilish va o‗lim jarayonlari natijasida, inson avlodining muntazam 
yangilanib turishidir yoki bir avlod vakillarining o‗rniga ikkinchi bir avlod 
vakillarining kelishi, avlod almashinishidir. Avlodlar almashinishi davomida 
(aholining takror barpo bo‗lishi) uning soni, yosh va jinsiy tarkibi o‗zgaradi. 
Avlodlar almashinuvi, aholi tabiiy o‗sishi hajmini aniqlash, har bir avlod o‗rtacha 
umr ko‗rishi, tug‗ilish va o‗lim jarayonlari yig‗indisi aholining tabiiy harakati yoki 
takror barpo bo‗lishi deyiladi. Aholining takror barpo etilishi bevosita va bilvosita 
aholining tug‗ilishiga, o‗limiga va tabiiy o‗sishiga bog‗liq. Jamiyatda avlodlar 
almashinadi, aholi takror barpo bo‗ladi, natijada, aholi soni o‗sadi. Aholi takror 
barpo bo‗lishiga ko‗plab omillr ta‘sir ko‗rsatadi. Bular quyidagilar: 
1.
Tabiiy-biologik; 
2.
Ijtimoiy-iqtisodiy; 
3.
Ijtimoiy-madaniy; 
4.
Psixologik; 
5.
Demografik. 
Tabiiy-biologik omil aholi takror barpo bo‗lishida muhim omillardan biri. 
Yer yuzi aholisi turli tabiiy sharoitda yashaydi, tug‗iladi va o‗ladi. Insonning 
tug‗ilishi va o‗lishi kabi bilogik hodisa ekan, u, tabiiy sharoit bilan uzviy 
bog‗liqlikdadir. 

---

122 
Jamiyat davomiyligini ta‘minlovchi inson ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-
madaniy va psixologik omillar ta‘sirida shakllanadi va rivojlanadi. 
Aholi tabiiy 
o‗sishi uning jinsiy, yosh tarkibi, nikoh va ajralish jarayonlari ham muhim 
hisoblanadi. Bularning barchasi demografik omillar sirasiga kiradi. Ma‘lumki, 
tug‗ilish qanchalik ko‗p bo‗lsa, aholi soni o‗sib boradi, aholi tarkibida bolalar va 
yoshlar miqdori oshadi yoki aksincha, tug‗ilish kamaysa, jinsiy tarkibdagi 
buzilishlar ro‗y byersa aholi yosh tarkibida qariyalar midori oshadi va hokazo. 
Yuqoridagi omillar aholi takror barpo bo‗lishiga bir xil ta‘sir etmaydi.