Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

4.4-rasm. Avstraliya, Islandiya, Yaponiya, Yangi Zelandiya, Norvegiya va 
Shvetsiyadagi ayollarning o‘rtacha umr ko‘rish yoshi. 
Rivojlanayotgan mamlakatlar juda yosh aholi tarkiblariga ega bo‘lib, bu 
yoshlar, qariyalarga qaraganda joriy etiladigan tibbiy imtiyozlardan ko‘proq foyda 
ola oladilar. Natijada, ko‘plab rivojlanayotgan mamlakatlarda o‘lim darajasining 
qisqarilishiga erishilishi mumkin. Biz bu bashorat bilan birga shuni tushunishimiz 
kerakki ba‘zi bir rivojlanayotgan mamlakatlarda o‘lim qisqarishi jarayoni to‘xtab 
qolgan va hattoki orqaga ketish jarayoni ham bo‘lgan. Bu o‘limning qaytarilishi 
jarayoni demografiyada yangi hodisadir. Biz, bu kitobning mualliflari 1970-
yillarda talabalarda demografiyadan saboq berayotganimizda, bu hodisa hali 
noma‘lum edi.
Demografik qaytarilish nazariyasi ilgari surilgan edi, va bir kun kelib 
muayyan mamlakatda o‘lim darajalari tusha boshlashi va hech qachon yo‘nalishini 
o‘zgartirib, o‘sishi kuzatilmasligiga o‘sha paytlarda ko‘pchilik ishongan edi. 4.5.-
diagrammada OIV/OITS dan katta zarar ko‘rgan bir davlatning 2015-yilga kelib 
aholining OIV bilan zararlangan va zararlanmagan qismining nisbati va aholining 

---

115 
jins nisbati keltiriladi. Bu davlat Janubiy Afrika bo‘lib, bu davlat aholisining 
deyarli 19 %i OIV bilan zararlangan.
BMT ma‘lumotiga ko‘ra: 2015-yilda mavjud bo‘lishi kuzatiladigan 15 
yoshdan yuqori bo‘lgan voyaga yetgan aholi miqdori OIV infeksiyasi 
bo‘lmaganidagi natijaga qaraganda kamroqni tashkil etmoqda (taxminan 16 
million). Bu yosh qatlamning qisqarib kyetishi sabablari dunyoga keltirish 
yoshidagi ayollarning OIV virusi sababli bevaqt nobud bo‘lishlari va zararlanib 
tug‘ilgan chaqaloqlarning yashab kyetishiga noqobilliklaridir. 2015-yilda Janubiy 
Afrika aholisi 50,3 millionni tashkil qilishi kutiladi. Bu esa agar OIV virusi mavjud 
bo‘lmaganida natija 14 foiz yuqoriroq bo‘lar edi deganidir. Endi biz Maltus aytib 
o‘tgan so‘nggi ijobiy cheklovlardan biri 
urushlar 
muhokamasiga to‘xtalamiz. 
Urushlar natijasida kelib chiqqan o‘limlarni qayd etish va ro‘yxatga olish 
ishlari XX asrda har qachongidan ham ko‘ra ancha batafsil olib borilgan. 
O‘limlarning eng katta miqdori, hech shubhasiz, XX asrning birinchi yarmida ro‘y 
byerdi. Birinchi Jahon Urushidagi harbiy va fuqaro qurbonlari soni 8,5 million 
bo‘lgan bo‘lsa, bu natija II Jahon Urushida 40 millionga yetdi. Ko‘pincha oddiy 
aholi orasidagi qurbonlar soni harbiylar orasidagi qurbonlardan ortiqroq bo‘ladi. 
Ma‘lumot uchun, Rossiyadagi II Jahon Urushi qurbonlarining 60 %i fuqaro 
vakillari ekanligini kyeltirish joiz.
AQSHda Fuqarolar Urushida byerilgan qurbonlar soniga teng qurbonlarni 
Amerika bundan oldin ham keyin ham byermagan edi. Urushning 1861-dan 1865-
yilgacha bo‘lgan 4 yil davom etgan muddatida 620000 qurbon, yarmi shimoldan, 
yarmi janubdan byerilgan. Bu degani AQSHning Mustaqillik Urushidan to Koreya 
urushigacha bergan qurbonlari soniga teng degani. Qurbon byerilgan 620000 
kishini o‘sha paytdagi AQSHning 31 million aholisiga solishtiradigan bo‘lsak; 
aholining o‘sha paytdagi 2 %i halok bo‘lgan. Bu degani hozirgi 6 million AQSH 
aholisiga tengdir. Ammo, 1980-yillardan byeri biz Sharqiy Yevropa va Afrika 
mintaqalarida o‘limning qaytarilishi jarayoniga ko‘pdan ko‘p hollarda duch kela 
boshladik. Rossiya va ko‘plab Sobiq SSSR mamlakatlarida 1980-1990-yillarda 
o‘limning qaytarilishi jarayonlari yuz bera boshladi.

---

116 
2000-yilda Rossiyada o‘rtacha umr miqdori 59 yosh bo‘lib, 1950-yillardagi 
60 yosh natijasidan ham past edi. Shu orada, boshqa G‘arb mamlakatlari 
o‘zlarining natijalarini o‘tgan asrning so‘nggi o‘n yilliklarida oshirib borishdi. 
AQSHda o‘rtacha umr miqdori 1960-yillardagi 70 yoshdan, 2000-yilda 77 
yoshgacha ko‘tarildi. Sharqiy Yevropadagi o‘lim qaytarilishi jarayonlariga nima