Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

Progressiv tip 
Statsionar tip Regressiv tip 
6.1-rasm Aholi takror barpo bo‗lish tartibiga mos keluvchi yosh tuzilishi 
tiplari (Borisov V.A, 2001). 
 
Shved demograf olimi G.Sundbyerg aholining yosh tarkibiga qarab uch 
turga bo‗ldi: 
1.
Progressiv. 
2.
Statsionar. 
3.
Regressiv. 
Progressiv
- yosh tarkibida aholi umumiy miqdorida bolalar (0-14 yoshdagi) 
salmog‗i qariyalarga (65 yosh va undan yuqori) qaraganda yuqori bo‗lgan 
hududlarda kuzatilib ularning aholisi muntazam ko‗payib boradi. Bu yosh tarkibiga 
Afrika va Osiyo davlatlarini kiritsa bo‗ladi. Dunyo bo‗yicha 15 yoshdan kichiklar 
jami aholining 26 foizini tashkil qilsa, Afrikada 41 foizni, Osiyoda 25 foiz, 

---

136 
Yevropada 16 foizga teng (2017 y.). Bizning respublikamiz aholisi yosh tarkibida 
aynan shu yoshdagilar dunyo ko‗rsatkichidan baland 29 foiz. 
Statsionar
- yosh tarkibida aholi umumiy miqdorida qariyalar salmog‗i 
yoshlar bilan tengdir. Statsionar yosh tarkibida aholi soni bir xil miqdorda turadi. 
Aholining tez kamayishi yoki tez ko‗payishi kuzatilmaydi. 
Regressiv
- yosh tarkibida aholi umumiy sonida qariyalar salmog‗i bolalarga 
qaraganda yuqori bo‗ladi. Bunday holda aholi soni asta-sekin kamayib boradi va 
―depopulyasiya‖ holati yuz beradi. Aholi ―qarib‖ borishi kuzatiladi. Dunyo 
aholisining atigi 7 foizi (2018 yil) 64 yoshdan kattalarga to‗g‗ri keladi. AQSH, 
Kanada, Yevropa, Okeaniya davlatlarining aksariyatida 64 yoshdan katta 
yoshdagilar salmog‗i dunyo aholisining aynan shu yosh tarkibi bo‗yicha umumiy 
ko‗rsatkichidan ustunligi kuzatiladi. 
Aholi yosh tarkibini ikkita asosiy tipga ajratish mumkin. 
Birinchi tipda (tug‗ilish va o‗lim yuqori bo‗lib, o‗rtacha umr ko‗rish davri 
qisqa bo‗lgan rivojlanayotgan davlatlar) bolalar, o‗smirlar miqdori ustun, qariyalar 
hissasi uncha katta emas. Ikkinchi tip Shimoliy Amerika, Yevropa, Yaponiya, 
Avstraliya mamlakatlariga xos (tug‗ilish kam, o‗lim past ko‗rsatkichga ega, uzoq 
umr ko‗ruvchilar ko‗p sonli) bolalar va o‗smirlar soni qisqarib, qariyalar ulushi 
oshib boradi.
Dunyo aholisining yosh tarkibida bolalar ulushi kamayib, mehnatga 
layoqatli yoshdagi va keksa aholi salmog‗i ko‗payayotgan mintaqalarga Amerika, 
Yevropa va Avstraliya hamda Okeaniya davlatlari kiradi. Binobarin, 1970-2012 
yillarda 0-14 yoshdagi bolalar ulushi 36,6 dan 26,0 foizga tushdi, mehnatga 
layoqatli yoshdagi aholi salmog‗i esa 57,9 dan 66,0 foizga ko‗tarildi, 65 yosh va 
undan kattalar salmog‗i barcha mintaqalarda sezilarli darajada ortib bormoqda, 
dunyo bo‗yicha bu ko‗rsatkich hozirda 8 foizga teng (6.2-jadval).