Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

Dinning asosiy vazifalari (rollari): 
 
Dunyoviy - ko'rinishi - din, imon e’tiqodiga ko'ra, hayotlarini alohida ma'no 
va mazmun bilan to'ldiruvchi vazifasi; 
 
Tasalli  -byeruvchi  psixotyerapevtik-uning  mazmuni  insonni  tabiiy  va 
ijtimoiy  tafovutlarda  tasalli  berishda,  shaxsiy  zaifligining  his-tuyg'ularini  bartaraf 
etish,  shaxsiy  muvaffaqiyatsizliklarida  tushkunlikka  tushganda,  g'azablanish  va 
o‘lim  oldida  qo‘rqish,  kuchsizligini  his  qilganda  tinchlantiruvchi  dunyoviy 
ahamiyatga ega; 
 
Muloqot - imonlilar o'rtasidagi o'zaro muloqot, xudolar, farishtalar (ruhlar) 
bilan  aloqa  qilish,  o'liklarning  ruhlari  bilan,  kundalik  hayotda  va  odamlar 
o'rtasidagi  muloqotda  ideal  vositachilik  qiladigan  avliyolar.  Muloqot  maxsus 
tashkillashtirilgan marosimlarida amalga oshiriladi; 
 
Regulyativ - har bir diniy an'ana bo'yicha ishlab chiqilgan va odamlarning 
xulq-atvorining  o'ziga  xos  dasturlari  sifatida  muayyan  qadriyatlar  va  axloqiy 
me'yorlarning mazmuni to'g'risida xabardor qilish; 
Integrativ   —  yagona  diniy  umumiylik,  umumiy  qadriyatlar,  maqsadlar 
odamlarni  birlashtirishini  his  qilishi,  insonlarda  shuningdek,  qadriyatlar,  dinga 
e’tiqod  qilish,  qarashlar  mavjud  bo‘lgan  ijtimoiy  tizimda  o‘zini  o‘zi  anglash 
imkonini beradi; 
Siyosiy — turli davlat, tashkilot va uyushma rahbarlari odamlarni siyosiy 
maqsadlarda birlashtirish yoki tarqatish borasida olib borayotgan o‘zining xatti 
harakatini diniy umumiylik ostida dindan foydalanishadi; 

---

 
189 
Madaniy — din madaniy e’lementlar guruhining tarqalishiga ta’sir etadi 
(yozuv, muziqa, etiket, sa’nat, falsafa va boshqalar); 
Dezintegrallashgan —odamlar orasida turli din va dinga e’tiqod qiluvchilar 
o‘rtasida, ba’zan ichki diniy guruhlarning o‘zida ham janjal, hatto urish chiqazish 
maqsadida dindan foydalanish. 
Keyingi  davrlarda  diniy  mansublik  va  etnik  mansublik  o‘rtasidagi  aloqalar 
susaya  bordi.  Ko‘pgina  yirik  zamonaviy  xalqlar turli  dinlarga  sig‘inuvchi kishilar 
guruhlarini  o‘zida  birlashtiradi,  ayni  paytda,  bitta  dinga  ko‘plab  etnoslar  e’tiqod 
qilishlari ham mumkin. Hozir faqat ba’zan, unda ham shartli ravishda milliy dinlar 
haqida  gapirish  mumkin  (arman-grigorian  chyerkovi  –  ko‘pchilik  armanlar, 
sintoizm – yaponlarning asosiy qismi, sikxizm – panjobliklarning ma’lum qismi va 
h.k.). 
Ba’zi  mamlakatlarda  hukmron  mavq’ega  ega  dinga  e’tiqod  qilmaydigan 
deyarli barcha aholi milliy kamsonli guruhlar tarkibiga kiritiladi. Jumladan, Eronda 
nafaqat armanlar, assiriyaliklar, yahudiylar, shu bilan birga fors xalqining bir qismi 
bo‘lgan  gebrlar  (zoroastriylar)  ham  milliy  kamsonli  guruh  sifatida  e’tirof  etiladi. 
Ayrim  arab  davlatlarida  etnik  kamsonli  guruhlarga  nafaqat  musulmon  bo‘lmagan 
aholi,  hatto  islomning  mazkur  mamlakatda  hukmron  mavqega  ega  bo‘lmagan 
mazhabiga  mansub  guruhlar  ham  kiritiladi.  Etnik  birliklarda  bo‘lgani  kabi,  diniy 
birliklar uchun ham tabaqalashuv xosdir. Har bir din turli yo‘nalishlar, mazhablar, 
oqimlar va sektalarga bo‘linadi. Odatda, mamlakatlar yoki xalqlar shartli ravishda 
musulmon, nasroniy, budda dinlariga ajratiladi, biroq quyi taksonomik darajalarga 
tushgan sari bunday bir xillik yo‘qola boradi. 
Ayrim  nasroniy  mamlakatlar  diniy  jihatdan  bir  necha  qismlarga  bo‘lingan. 
Masalan, nemislar protestant (uning ikki oqimiga – lyutyeranlik va reformatlik) va 
katolik  dinlariga  e’tiqod  qiladilar;  shveysarlarning  turli  guruhlari  orasida 
protestantlar  (reformatlik)  va  katoliklar  tarqalgan;  shotlandlar  orasida  protestant-
presvityerianlar ustunlik qiladi.  
Bitta xalq turli qismlarining har xil diniy oqimlarga mansubligi tufayli uning 
ichida  madaniy-maishiy  tafovutlar  kelib  chiqadi  va  bu  narsa  o‘z  navbatida 

---

 
190 
etnodiniy  guruhlar  shakllanishiga  olib  keladi.  Bunday  guruhlar  jumlasiga  kurdlar 
orasidagi  yazidlar  diniy  guruhini,  Suriya  va  Livan  arablari  orasida  –  druzlarni, 
misrliklar orasida – kopitlarni misol qilib keltirish mumkin. Buning ustiga, boshqa 
yo‘ldosh holatlar ham unga ta’sir etsa diniy tafovut muhim etnotabaqalashuv omili 
bo‘lib xizmat qiladi.  
Ayrim mamlakatlarda din kishilar hayotining ko‘pgina tomonlariga, ularning 
ijtimoiy-siyosiy  faoliyatiga,  turmush  tarziga  va  madaniyatiga  ta’sir  ko‘rsatadi. 
Jahonning  qaynoq  nuqtalarida  ro‘y  berayotgan  siyosiy  voqealarni,  agar  u  yerdagi 
diniy vaziyat hisobga olinmasa, tushunish qiyin.  
XX  asr  70-yillarida Hindiston  diniy  jihatdan  ikki  mustaqil davlatga bo‘lindi, 
va natijada Pokistondan ko‘pgina hindlar, Hindistondan esa musulmonlar ko‘chib 
ketdilar. Bunday migratsiya jarayonida yigirma milliondan ortiq kishi ishtirok etdi. 
Turli diniy guruhlarga mansub kishilar orasida Livan, Isroil, Filippin, Afg‘oniston, 
Syerbiya  va  boshqa  joylarda  to‘qnashuvlar  sodir  bo‘ldi.  Avvalo,  turli  siyosiy  va 
ijtimoiy-iqtisodiy  sabablar  natijasida  kelib  chiqqan  bunday  kelishmovchiliklarda 
diniy omil muhim rol o‘ynadi.  
Din  ko‘p  mamlakatlar  ichki  siyosiy  hayotiga  jiddiy  ta’sir  ko‘rsatadi;  hatto 
ularning  ayrimlarida  siyosiy  partiyalar  va  kasaba  uyushmalari  diniy  mansublik 
tamoyili  asosida  tuzilgan.  Yuqoridagilardan  shunday  xulosa  chiqarish  mumkinki, 
turli  tarixiy  voqealar  va  hozirda  ro‘y  berayotgan  hodisalar  hamda  milliy 
munosabatlar  mohiyatini  tushunish  uchun  o‘sha  mamlakat  yoki  mintaqa  aholisi 
diniy  tarkibiga  e’tibor  qaratish  zarur.  Aholi  diniy  tarkibi  bilan  tanishishdan  avval 
quyida dinlar tarixi haqida qisqacha ma’lumot byerilgan:  
Ibtidoiy  jamoa  tuzumining  yemirilishi  va  dastlabki  davlatlar  yuzaga  kelishi 
bilan  ajdodlar  ruhiga  talpinish,  dehqonchilik  va  chorvachilikka  xos  ibodatlar 
muhim  ahamiyat  kasb  eta  boshladi,  ruhlarning  iyerarxiyasi  paydo  bo‘ldi,  alohida 
tabaqa  sifatida  kohinlik  ajralib  chiqdi.  Jamiyat  sinfiy  tabaqalashuvi  shunda  ham 
o‘z aksini topdiki, din oliy va quyi xudolarga (politeizm) bo‘lindi, keyinchalik bu 
jarayonlar yakkaxudolikni (monoteizm) keltirib chiqardi. 

---

 
191 
Eramizdan  avvalgi  II  mingyillikda  hozirgacha  saqlanib  qolgan  dinlar  tashkil 
topdi.  Eng  qadimiy  shunday  dinlardan  biri  Old  Osiyoda  yuzaga  kelgan  iudaizm 
bo‘lib, u dastlab politeizmga asoslangan, keyinchalik monoteizmga o‘tgan. Er. avv. 
II  ming  yillik  boshlarida  shu  mintaqada  boshqa  din  –  zoroastrizm  (uning  asosida 
dualizm  –  yaxshilik  va  yomonlik  o‘rtasidagi  kurash  haqidagi  tasavvur  yotadi) 
rivojlana  boshladi,  eramizning  XII  asrida  uning  tarmoqlaridan  biri  –  yazidizm 
paydo bo‘ldi.  
Osiyoning boshqa hududlarida poliateistik dinlar shakllandi. Janubiy Osiyoda 
hukmron  bo‘lgan  kasta  tuzumi  orqali  shuhrat  qozongan  braxmanizm  va  kasta 
tuzumini  inkor  qiluvchi  jaynizm  (er.  avv.  VI-V  asrlar)  shular  jumlasidandir.  Er. 
avv.  VI-V  asrlarda  Xitoyda  deyarli  bir  vaqtda  ikki  falsafiy-axloqiy  ta’limot  – 
daosizm va konfutsiylik yuzaga keldi va keyinchalik ular alohida dinlarga aylandi. 
Yaponiyada  ibtidoiy  jamoa  tuzumi  davridan  bu  mamlakatda  hukmron  bo‘lgan 
ajdodlarni hurmatlash va tabiatga topinish asosida sintoizm vujudga keldi.  
Jahon  bo‘yicha  xalqlar  o‘rtasida  o‘nlab  dinlar  tarqalgan  bo‘lib,  ular 
xususiyatlariga  ko‘ra  primitiv,  milliy  va  dunyoviy  dinlar  guruhlariga  bo‘linadi. 
Dastlabki  shakllanish  bosqichida  kelayotgan  primitiv  dinlar  urug‘  va  qabilachilik 
holatida  yashab  kelayotgan  kichik  etnik  xalqlari  orasida  tarqalgan.  Milliy  dinlar 
jahonning  ba’zi  mamlakatlarida  asosan  bitta  davlat  doirasidagi  mahalliy  din 
holatida 
yashab 
kelmoqda. 
Ularga
 
Hindistondagi 
induizm, 
Xitoydagi 
konfutsionizm,  Yaponiyadagi  sintoizm,  Isroildagi  iudaizm  va  boshqalar  kiradi. 
Dunyoviy  dinlarga  jahonda  eng  keng  tarqalgan  va  aholining  siyosiy-ijtimoiy 
hayotida  katta  o‘rin  tutuvchi  Budda,  Xiristian  va  Islom  dinlari  kiradi.  Bu  dinlar 
orasida Budda dini eng qadimiy din hisoblanadi.  
 
Tropik  Afrika  negrlari,  Janubiy  Amerika  hindulari,  ayrim  Janubiy-Sharqiy 
Osiyo  va  Okeaniyaning  kichik  etnik  xalqlari  orasida  primitiv  din  ko‘rinishlari 
tarqalgan.  Ular  orasida  fyetishizm  (biron  tabiat  jismlarining  alohida  qismlariga 
e’tiqod  qilish)  Tropik  Afrikada,  totemizm  (biron  hayvonga  e’tiqod  qilish) 
Avstraliya  aborigenlari,  Amerika  hindulari  va  Hindistonda  shomonlik  (o‘lganlar 
ruhining  qayta  tirilishi  va  tanlangan  kishilarning  ular  bilan  muloqot  qila  olishiga 

---

 
192 
ishonish)  shimol  xalqlari  orasida  keng  tarqalgan.  Bundan  tashqari,  animizm, 
ajdodlar ruhi madaniyati kabi primitiv dinlar ham bor. 
Mahalliy  dinlardan  induizm  (6  -asrda  paydo  bo‘lgan)  Hindistonda  yuzaga 
kelgan.  Bunda  ular  qayta  tirilishga,  insonlar  orasida  tabaqalanishning  mavjud 
ekanligiga  ishonishgan.  Muqaddas  kitobi-“Vedalar”  hisoblanib,  “Maxabxarat”  va 
“Ramayana”  asarlarida  ham  bu  din  vakillari  qarashlari  aks  etadi.  Sikxizm  (16  - 
asrda  vujudga  kelgan)  Shimoliy  Hindistonda  induizm  dinining  bir  yo‘nalishi 
sifatida  paydo  bo‘lgan.  Ular  tabaqalanishga  qarshi  bo‘lib,  birinchi  ustoz-Namak 
ta’limotlarini  qadrlashadilar.  Konfusizm,  iudaizm,  sintoizm  kabi  ko‘rinishlari 
mavjud. 
Dunyoviy dinlar orasida buddizm dini e’tiqod qiluvchilar soniga ko‘ra eng 
kam  salmoqni  tashkil  etadi.  Bu  din  Shimoliy  Hindistonda  eramizdan  avvalgi  5-6 
asrlarda  paydo  bo‘lgan.  Uning  maxayana  va  xanayana  oqimlari  mavjud.  Xristian 
dini  eramizning  1  asrida  Isroilda  paydo  bo‘lgan  bo‘lib,  eng  ko‘p  e’tiqod 
qiluvchilarga  ega.  Bunga  Yevropa  davlatlarining  mustamlakachilik  siyosati  va 
Buyuk  geografik  kashfiyotlar  sabab  bo‘lgan.  Uning  katolik,  protestant  va 
provaslav  mazhablari  mavjud.  Islom  dini  eramizning  7  asrida  Arabiston  yarim 
orolida  paydo bo‘lgan.  Ushbu  dinga e’tiqod qiluvchilar  soni tez  o‘sib bormoqda. 
Chunki,  musulmon  davlatlari  dunyoda  tug‘ilish  darajasi  yuqori  bo‘lgan  davlatlar 
qatoriga kiradi. Uning sunniy va shiya mazhablari bor.  
Yer  yuzi  bo‘ylab  juda  katta  hududlarda  tarqalgan  ayrim  dinlar  jahon  dinlari 
nomini  oldilar  (odatda  ularga  buddizm,  nasroniylik  va  islomni  kiritadilar). 
Eramizning  II  ming  yilligi  boshlarida  Old  Osiyoda  monoteistik  din  –  nasroniylik 
yuzaga  keldi. 1054  yilda  u ikki:  pravoslav  va  katolik  yo‘nalishlariga  ajraldi.  XVI 
asrda  katolik  dinidagi  islohotlar  natijasida  undan  (Rim  papasi  hokimiyatini  inkor 
qiluvchi  va  ilk  nasroniylikka  qaytishni  yoqlovchi)  protestantizm  ajralib  chiqdi. 
Protestantizm bir qancha mustaqil oqimlar (Eng yiriklari: anglikanlar, lyutyeranlik, 
kalvinizm, reformatlar va h.k.) ko‘rinishida shakllandi va o‘z navbatida, ular ham 
mayda  bo‘lakchalarga  bo‘linib  ketdi.  Nasroniylik  tarkibida  yuqorida  qayd  etilgan 
uchta  (pravoslav,  katolik  va  protestant)  asosiy  tarmoqdan  tashqari,  yana  ikkita 

---

 
193 
nisbatan  kam  tarqalgan,  v  -  asrda  shakllanib,  diniy  marosimlari  pravoslavlarga 
yaqin bo‘lgan monofizit va nestorian yo‘nalishlari mavjud.