Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

 
10.2.  Mehnat resurslari – aholi tarkibi sifatida 
 
 
Mehnat  resurslari  "aholi"  va  "umumiy  mehnat"  iqtisodiy  kategoriyalari 
o'rtasida oraliq mavqega ega bo'lgan toifadir. Nomoddiy jihatda, barcha mehnatga 
layoqatli  aholi  mehnat  bozorida,  ijtimoiy  iqtisodiyot  va  shaxsiy  mehnat 
faoliyatidagi yoshdan qat'iy nazar, bandlikda ishlaydi. Ular, shuningdek, mehnatga 
qobiliyatli  bo'lgan,  ammo  uyda  va  shaxsiy  dehqonchilikda  ishlaydigan,  ishlab 
chiqarishdan  ajralib,  harbiy  xizmatda  ishlaydigan  mehnatga  layoqatli  yoshdagi 
shaxslarni ham o'z ichiga oladi. 
Mehnat  resurslari  mamlakat  aholisining  bir  qismi  bo'lib,  ularning  jismoniy 
rivojlanishi,  aqliy  qobiliyatlari  va  bilimlari,  xalq  xo'jaligida  ishlashga  qodir. 
haqiqatan ham, "mehnat resurslari" tushunchasi, ishlashga majbur bo'lishi mumkin 
bo'lgan,  ya'ni  jismonan  ishlay  oladigan  odamlarning  sonidir.  Ishga  qobiliyatli 
aholi,  asosan,  mehnatga  layoqatli  yoshdagi,  ularning  psixofizik  ma'lumotlari 
bo'yicha  ishlab  chiqarish  jarayonida  ishtirok  etishga  qodir  bo'lgan  shaxslar 

---

 
207 
yig'indisidir.  Mehnat  resurslarining  soni  ikki  toifadagi  kishilarni  qamrab  oladi. 
Birinchisi,  mehnatga  layoqatli  yoshdagi  mehnatga  layoqatli  aholi.  Ikkinchisi  - 
mehnatga layoqatli yoshdan tashqari ishlaydigan aholi. 
 
Mehnat resurslarida yetakchi o'rinni mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga 
layoqatli  aholi  egallaydi.  Mehnatga  layoqatli  yoshdagi,  mehnat  faoliyati  bilan 
shug’ullanish  uchun  psixofiziolojik  ma'lumotlarga  ega  bo'lgan  kishilarning 
yig'indisidir.  Amalda  ular  umumiy  va  kasbiy  mehnat  qobiliyatini  farqlaydilar. 
Ishlashning  umumiy  qobiliyati  jismoniy,  psixofiziolojik,  yoshga  oid  ma'lumotlar 
bilan  ishlaydigan  va  maxsus  tayyorgarlikni  talab  qilmaydigan  shaxsning 
mavjudligini  taxmin  qiladi. 
Kasbiy  mehnat  qobiliyati  -  bu  alohida  mashg'ulotlar 
jarayonida olingan ma'lum bir ish uchun qobiliyatdir. Mehnat resurslari mutloq va 
nisbiy  ko'rsatkichlar  bilan  o'lchanadigan  ma'lum  miqdoriy,  sifatliy  va  tizimli 
xususiyatlarga ega, ya'ni: 
- xodimlarning o'rtacha va o'rtacha yillik soni; 
- kadrlar aylanmasi koeffitsienti; 
- oliy va o'rta maxsus ma'lumotli xodimlarning umumiy sonidagi ulushi; 
- xodimlarning muayyan toifalari bo'yicha o'rtacha xizmat muddati; 
- muayyan toifadagi ishchilarning umumiy sonidagi ulushi. Mehnat resurslarining 
asosiy sifat ko'rsatkichlaridan biri ularning jinsi va yoshlik tarkibi hisoblanadi.  
Adabiyotlarda  yosh  guruhlarini  ajratish  borasida  bir-biridan  farqli 
yondashuvlar  qo'llaniladi.  Shunday  qilib,  eng  ko'p  ishlatiladigan  bunday 
yondashuvlar, mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatkashlar, shuningdek, mehnatga 
layoqatli  yoshdan  kattalar.  Statistik  to'plamlar  odatda  ikki  guruhli  tasniflardan 
foydalanadi: mehnatga layoqatli yosh va mehnatga layoqatli yoshdan kattalar. 
 
Bozor  munosabatlarining  rivojlanishi  ayrim  nazariy  tushunchalar  mazmunini 
tubdan  o‘zgartirib  yubordi.  «mehnat  resurslari»,  «ish  kuchi»  kabilarni  shunday 
tushunchalar  jumlasiga  kiritish  mumkin.  «Mehnat  resurslari»  atamasini  dastlab 
akademik  S.G.Strimulin  o‘zining  1922  yili  chop  etilgan  maqolalaridan  birida 
qo‘llagan. Uzoq yillar mobaynida undan mamlakat inson resurslarini boshqarish va 
foydalanish samaradorligini oshirish maqsadida foydalanildi. Sobiq Ittifoq davrida 

---

 
208 
har  bir  mehnatga  layoqatli  fuqaroning  uzrsiz  sabab  bilan  uzoq  muddat  ishlamay 
yurishi qonuniy ta’qib ostiga olingan.  
Mehnatga layoqatli  aholi –  mehnat  resurslarini tashkil  etib,  u  tabiiy,  moddiy 
va  moliyaviy  resurslar  bilan  bir  qatorda  qat’iy  statistik  hisobga  olinishi 
iqtisodiyotni  markazlashgan  usulda  rejalashtirishning  muhim  elementlaridan  biri 
edi. Mehnat resurslari aholining o‘z ruhiy fiziologik va aqliy sifatlari bilan moddiy 
ne’matlar  ishlab  chiqarishga  yoki  xizmatlar  ko‘rsatishga  qodir  bo‘lgan  mehnatga 
layoqatli  qismidir.  Ular  tarkibiga  faqat  iqtisodiy  faol  aholigina  emas,  shu  bilan 
birga  hozirda  ishlamayotgan  va  ish  qidirmayotgan  mehnatga  qobiliyatli  shaxslar, 
jumladan,  ishlab  chiqarishdan  ajralgan  holda  ta’lim  olayotganlar  ham  kiritiladi. 
Demak,  mehnat  resurslari  haqiqiy  (real)  va  potensial  xodimlardir.  Mustaqillik 
yillari  O‘zbekiston  Respublikasida  ham  Xalqaro  Mehnat  Tashkiloti  tavsiya  etgan 
aholini  tasniflash  tizimiga  o‘tildi,  unga  ko‘ra  aholini  tizimiy  taqsimlashda 
mamlakat  mehnat  resurslari  iqtisodiy  faol  va  iqtisodiy  nofaol  qismlarga 
ajratiladigan bo‘ldi. 
Mehnat resurslarining tarkibi quyidagicha:  
-mehnat  yoshidagi  mehnatga  qobiliyatli  aholi.  O‘zbekistonda  mehnat 
yoshining  quyi  chegarasi  16  yosh  bo‘lib,  yuqori  chegara  yosh  bo‘yicha  pensiya 
olish huquqi bilan belgilangan. Bu erkaklar uchun 60 yoshni va ayollar uchun 55 
yoshni  tashkil  etadi.  Biroq,  unga  I  va  II  guruh  ishlamayotgan  nogironlar,  yoshi 
bo‘yicha imtiyozli shartlar asosida pensiya olayotgan fuqarolar kirmaydi. 
-mehnat yoshidan o‘tgan bo‘lsa-da ishlayotgan shaxslar va yosh bo‘lsa ham