Progressiv tip
Statsionar tip Regressiv tip
6.1-rasm Aholi takror barpo bo‘lish tartibiga mos keluvchi yosh tuzilishi
tiplari (Borisov V.A, 2001).
Shved demograf olimi G.Sundbyerg aholining yosh tarkibiga qarab uch
turga bo‘ldi:
1. Progressiv.
2. Statsionar.
3. Regressiv.
Progressiv- yosh tarkibida aholi umumiy miqdorida bolalar (0-14 yoshdagi)
salmog‘i qariyalarga (65 yosh va undan yuqori) qaraganda yuqori bo‘lgan
138
hududlarda kuzatilib ularning aholisi muntazam ko‘payib boradi. Bu yosh tarkibiga
Afrika va Osiyo davlatlarini kiritsa bo‘ladi. Dunyo bo‘yicha 15 yoshdan kichiklar
jami aholining 26 foizini tashkil qilsa, Afrikada 41 foizni, Osiyoda 25 foiz,
Yevropada 16 foizga teng (2017 y.). Bizning respublikamiz aholisi yosh tarkibida
aynan shu yoshdagilar dunyo ko‘rsatkichidan baland 29 foiz.
Statsionar- yosh tarkibida aholi umumiy miqdorida qariyalar salmog‘i
yoshlar bilan tengdir. Statsionar yosh tarkibida aholi soni bir xil miqdorda turadi.
Aholining tez kamayishi yoki tez ko‘payishi kuzatilmaydi.
Regressiv- yosh tarkibida aholi umumiy sonida qariyalar salmog‘i bolalarga
qaraganda yuqori bo‘ladi. Bunday holda aholi soni asta-sekin kamayib boradi va
“depopulyasiya” holati yuz beradi. Aholi “qarib” borishi kuzatiladi. Dunyo
aholisining atigi 7 foizi (2018 yil) 64 yoshdan kattalarga to‘g‘ri keladi. AQSH,
Kanada, Yevropa, Okeaniya davlatlarining aksariyatida 64 yoshdan katta
yoshdagilar salmog‘i dunyo aholisining aynan shu yosh tarkibi bo‘yicha umumiy
ko‘rsatkichidan ustunligi kuzatiladi.
Aholi yosh tarkibini ikkita asosiy tipga ajratish mumkin.
Birinchi tipda (tug‘ilish va o‘lim yuqori bo‘lib, o‘rtacha umr ko‘rish davri
qisqa bo‘lgan rivojlanayotgan davlatlar) bolalar, o‘smirlar miqdori ustun, qariyalar
hissasi uncha katta emas. Ikkinchi tip Shimoliy Amerika, Yevropa, Yaponiya,
Avstraliya mamlakatlariga xos (tug‘ilish kam, o‘lim past ko‘rsatkichga ega, uzoq
umr ko‘ruvchilar ko‘p sonli) bolalar va o‘smirlar soni qisqarib, qariyalar ulushi
oshib boradi.
Dunyo aholisining yosh tarkibida bolalar ulushi kamayib, mehnatga
layoqatli yoshdagi va keksa aholi salmog‘i ko‘payayotgan mintaqalarga Amerika,
Yevropa va Avstraliya hamda Okeaniya davlatlari kiradi. Binobarin, 1970-2012
yillarda 0-14 yoshdagi bolalar ulushi 36,6 dan 26,0 foizga tushdi, mehnatga
layoqatli yoshdagi aholi salmog‘i esa 57,9 dan 66,0 foizga ko‘tarildi, 65 yosh va
undan kattalar salmog‘i barcha mintaqalarda sezilarli darajada ortib bormoqda,
dunyo bo‘yicha bu ko‘rsatkich hozirda 8 foizga teng (6.2-jadval).
6.2-jadval
139
Do'stlaringiz bilan baham: |