Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

3.3-jadval 
Aholisi eng ko‘p va eng kam bo‘lgan davlatlar (2017 y.) 
Aholisi eng ko‘p 
davlatlar  
Aholisi, ming 
kishi  
Aholisi eng kam 
davlatlar  
Aholisi, ming 
kishi  
Xitoy  
1387,5  
Nauru  
0,01  
Hindiston  
1353,3  
Palau  
0,02  
AQSH  
325,7  
San-Marino  
0,03  
Indoneziya  
264,2  
Monako  
0,04  
                                                 
1
 Population Refyerence Bureau. 2018. World Population Data Sheet. 

---

 
59 
Braziliya  
207,9  
Grenada  
0,1  
Pokiston  
199,3  
Seyshel orollari  
0,1  
Nigyeriya  
190,9  
Antigua-Barbados  
0,1  
Bangladesh  
150,7  
Mayot  
0,2  
Rossiya  
146,8  
San-Tome-Prinsipi  
0,2  
Yaponiya  
126,7  
Beliz  
0,3  
Manba: 
Population Refyerence Bureau. 2017 World Population Data Sheet.
 
 
Yuqorida  qayd  etilgan  omillar  ta’sirida  rivojlanayotgan  davlatlarda  aholi 
soni XX asr oxirlarida tez oshib ketdi. Aholining tez sur’at bilan ko‘payib borishi 
rivojlanayotgan  davlatlarda  bugungi  kunda  ham  davom  etmoqda.  “Aholi 
ko‘payishi”  muammosi  ayniqsa,  Hindiston  va  Xitoy  kabi  davlatlar  uchun  juda 
tashvishli  kechmoqda.  Hindistonda  XX  asrning  90  yillarida  aholining  ko‘payib 
borishida rekord tezlik qayd qilingan. Ushbu davrda Hindiston aholisi 1 yilda 15,6 
millionga ko‘paygan. XXI asrga kelib bu davlatda aholi soni 1 milliarddan oshdi. 
Bxarat  (hindlar  o‘z  mamlakatlarini  shunday  ataydilar)  garchi  iqtisodiy  o‘sish 
ko‘rsatkichlari  bo‘yicha  dunyoda  birinchi  o‘nlikka  kirgan  bo‘lsa  ham,  biroq 
ularning barchasi uzluksiz o‘sib borayotgan aholi tomonidan “yeb tashlanmoqda”. 
“Biz  uchun  eng  xavflisi  Xitoy  yoki  Pokiston  atom  bombasi  emas,  balki  tug‘ilish 
bombasidir!”, - degan edi o‘z zamonida Radjif Gandi.  
Hindiston rahbariyati “tug‘ilishni nazorat etish” dasturlarini tuzishga majbur 
bo‘ldilar. Bolalarning ko‘payishi oilada baraka timsoli, deb hisoblaydigan odamlar 
yashovchi  mamlakatda  tug‘ilishning  kamaytirilishi  oson  kechmadi.  Qadimda  bu 
yerda  xudolarga  qilinayotgan  iltijolarda  odamlar  yomg‘ir  va  farzandlar,  ayniqsa, 
o‘g‘il  bolalarni,  ularga  yuborilishini  so‘rar  edilar.  Shu  bois,  1951  yilda  mustaqil 
Hindistonning  birinchi  premyer  ministri  Javoxarla’l  Nyeru  “Oilani  rejalashtirish 
dasturi”ni  boshlaganda,  bu  hol  hind  va  musulmon  ruhoniylarining  keskin 
qarshiligiga va aholining ko‘p qismi tomonidan tushunmovchiliklarga olib keldi. 
Shunday  bo‘lsada,  Nyeruning  qizi  Indra  Gandi,  1966  yilda  premyer 
ministrlik  lavozimini  egallab,  mazkur  dasturni  faollashtirishga  kirishdi.  Biroq 
Indira  Gandining  besh  yillik  (1969  –  1974)  rejalarida  ko‘zda  tutilganidek 
tug‘ilishni  35  ‰  dan  32  ‰  ga  kamaytirishni  iloji  bo‘lmadi.  Lekin  keyingi  besh 

---

 
60 
yillikda  bolalar  tug‘ilishini  30  ‰  gacha  tushirish  rejalashtirildi.  Davlatda 
tug‘ilishni cheklash, nazorat etish bo‘yicha turli xarakatlar amalga oshirildi, lekin 
bu xarakatlar qator qarshiliklarga ham uchradi. 
70 - yillar o‘rtalarida bo‘lib o‘tgan siyosiy noroziliklardan so‘ng davlatning 
demografik  dasturi  “Oilaning  farovonligi  dasturi”,  deb  ataladigan  bo‘ldi,  uning 
asosiy maqsadi qilib esa “targ‘ibot ishlari” qo‘yildi. Ularni amalga oshirish uchun 
xorijiy mutaxassislar, shuningdek jamoatchilik tashkilotlari ham taklif etildi. 1980 
yili  Hind  davlati  rahbariyati  2000  yilga  mo‘ljallangan  yangi  dasturni  qabul  qildi. 
Unga  ko‘ra:  har  bir  oilada  o‘rtacha  bolalar  sonini  4,4  dan  2,3  ga  kamaytirish, 
tug‘ilishning umumiy koeffitsientini esa 33 ‰ dan 21 ‰ gacha qisqartirish, hech 
bo‘lmaganda  60%  yer-xotinlar  doimiy  ravishda  xomiladorlikni  oldini  oluvchi 
vositalardan  foydalanishi,  shuningdek  bolalar  o‘limining  kamaytirish  ko‘zda 
tutilgan  edi.  Bugungi  kunda  Hind  sog‘liqni  saqlash  va  oila  farovonligi 
departamenti 
ma’lumotlariga  ko‘ra,  hind  oilalarining  yarmidan  ko‘pi 
homiladorlikni  oldini  oluvchi  vositalardan  foydalanishadi.  Tug‘ilish  esa  har  bir 
oilaga 2,7 bolagacha kamaydi. 
Xitoyda ham aholi ko‘payishi muammosi mavjud. Bu holni chuqur anglash 
uchun  demografik  omilni  va  siyosatni  hisobga  olish  lozim.  Rasmiy  xabarlarga 
ko‘ra,  2017  yil  mamlakat  aholisi  1,3  milliarddan  oshdi  (bu  sayyora  aholisining 
19,5  foizini  tashkil  etadi).  2025  yilda  esa  –  bu  ko‘rsatkich  1,5  milliardga  etadi. 
Biroq,  ko‘p  g‘arb  analitik  markazlari  Xitoy  aholisini  hozirning  o‘zidayoq  2,2 
milliard,  deb  hisoblaydilar.  Lekin,  ko‘p  hollarda  1,6  milliard  raqami 
qo‘llanilmoqda.  G‘arb  mutaxassislari  bu  borada,  Xitoy  rahbariyati  dunyoni 
xitoyliklarning  haqiqiy  soni  bilan  qo‘rqitib  yubormasligi  va  aholining  tabiiy 
o‘sishini  kamaytirish  borasidagi  o‘z  muvaffaqqiyatsizliklarini  yashirish  uchun 
shunday  ma’lumotlar  beradi,  deb  xisoblaydilar.  Biroq  rasmiy  ma’lumotlarni 
hisobga  olgan  holda  ham,  Xitoyda  xitoyliklarning  soni  butun  jahonda  negroid 
irqiga oid aholidan: Yevropa, Rossiya va AQSH dagi Yevropaliklardan ko‘proqdir. 
Bu  ko‘p  sonli  aholi  atrof  –  muhitga  juda  ulkan  ta’sir  qiladi:  axir  har  bir  inson 
yeyishi,  kiyishi,  ta’lim  olishi  va  myehnat  qilishi  zarur.  Iqtisodiyot  ko‘lamlari 

---

 
61 
bo‘yicha Xitoy AQSHdan so‘ng ikkinchi o‘rinda turishiga qaramay,  yangi  milliy 
daromad borasida (bir kishiga o‘rtacha daromad hisobila) hali ham rivojlanayotgan 
mamlakatlar qatorida qolayapti. 
Xitoy  aholisining  soni  shunchalik  ko‘pki,  dunyo  unga  boshqa  davlatlarga 
qaraganday  munosabatda  bo‘la  olmaydi.  Xitoyni  ozuqa  bilan  ta’minlash 
muammosi  kundan  –  kunga  keskinlashmoqda.  Bugungi  Xitoy  aholisining 
ko‘payishi  –  bu  Pekinning  ichki  iqtisodiy  inqirozini  susaytirish  maqsadida 
investitsiyalar  olish  uchun  boshqa  rivojlanayotgan  mamlakatlarga  qilayotgan 
bosimidir.  Bu  hol,  shuningdek,  Pekinni  G‘arbning  ehtimolidan  holi  bo‘lmagan 
shubhali  harakatlariga  qarshiligidir  ham:  qancha  xitoylik  ko‘p  bo‘lsa,  shuncha 
Xitoyni “portlatmoqchi” bo‘lganlar kamayadi. 
1970 yillarning birinchi yarmida Mao Szedunning muallifligidagi “Odamlar 
to‘lqinlari” konsepsiyasi natijasida, aholi soni keskin ko‘payishi tufayli XXR ning 
demografik  rivojlanishini  qayta  ko‘rib  chiqish  haqida  jiddiy  qarashlar  boshlandi. 
10  yilning  ichida  (1964  –  1974)  Xitoyda  aholi  soni  700  mln.dan  900  mln.gacha 
ko‘paydi.  Biroq  rasmiy  siyosat  doirasida  tug‘ilishni  nazorat  qilish  faqatgina  70 
yillarning  oxirida  boshlandi.  Ana  shu  davrda  agar  Xitoyda  aholi  soni  o‘sishini 
tartibga solmasa mamlakatning taqdiri xavf ostida qolishi mumkin bo‘ldi (Xitoyda 
butun sayyoramiz aholisining 1/5 qismi yashaydi, xaydaladigan yerlarning esa atigi 
7 foizi to‘g‘ri keladi). Biroq, bunday vaziyatda faqat buyruqbozlik va ta’qiqlashlar 
orqali  ta’sir  ko‘rsatishning  o‘zi  etmasdi.  Shu  bois  ham  Xitoyda  tushuntirish  va 
zo‘rlash  usullaridan  baravar  qo‘llanilgan  –  mamlakatda  kech  nikohga  kirish  va 
kech farzand ko‘rish, rag‘batlantiriladi.  
Xitoyda 2016 yilning oxiriga qadar “bir oila – bir farzand” tamoyili tavsiya 
etilgan  edi,  2016  yilning  oktyabr  oyidan  har  bir  oilada  2  tadan  farzand  ko‘rishga 
ruxsat  byerildi.  Demografik  siyosatning  mazkur  asosiy  qoidalariga  rioya  etish 
xitoy  fuqarolariga  qonun  bilan  belgilab  qo‘yilgan  –  XXR  konstitutsiyasining  49 
moddasida  har  bir  oila  farzandlar  tug‘ilishini  nazorat  yetishi  zarur,  deb 
ta’kidlangan. Xitoyda tug‘ilishni cheklash siyosatining natijalari yaqqol namoyon 
bo‘ldi.  Xitoy  aholishunoslik  jamiyatining  vitse-prezidenti  so‘zlariga  ko‘ra, 

---

 
62 
tug‘ilishni  rivojlantirish  siyosati  olib  borilayotgan  20  yil  davomida,  Xitoy 
rahbariyati  uch  ko‘rsatkichni:  tug‘ilish,  o‘lim,  aholining  o‘sish  darajasini 
pasaytirishga muvaffaq bo‘ldi. Agar 1969 yili tug‘ilishining koeffitsienti har 1000 
kishiga  34,1  promilleni  tashkil  qilgan  bo‘lsa,  o‘ttiz  yil  o‘tgach  –  16,0  promillega 
tushdi.  O‘sha  davr  (20  yil)  mobaynida  aholining  tabiiy  o‘sishi  deyarli  6  martaga 
kamaydi. (1000 kishiga 26,1 dan 4,5 kishiga). Shunday qilib Xitoy qo‘shimcha 300 
mln. “og‘iz” kulfatidan xalos bo‘la olgan.