Анвар Бўронов Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетимустақил тадқиқотчиси

УДК 81-2
Анвар Бўронов
Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетимустақил тадқиқотчиси
E-mail:[e-mail] тел: [phone]
ОЛТОЙ ТОПОНИМЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ЎЗБЕК ТИЛИ ҚИПЧОҚ ЛАҲЖАСИДАГИ НОМЛАР БИЛАН ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ
Аннотация:
Олтой топонимлари ҳақидаги ушбу мақолада Олтой географик ҳудудида учрайдиган топонимлар ўзбек тилининг қипчоқ лаҳжасида сақланган жой номлари билан қиёсий таҳлил қилинган. Муаллиф жой номларини ясовчи формантларга алоҳида эътибор қаратиб, тадқиқот объекти сифатида олинган олтой топонимларининг ўзига хос хусусиятларини очиб берган. Топонимларни ўзбек тилининг қипчоқ лаҳжасидаги жой номлари билан тарихий-қиёсий жиҳатдан таққослаб, улар орасидаги фарқлар ва умумийликлар ҳақида мулоҳаза юритган.
Калит сўзлар: онамастика, топоним, гидроним, оронимлар, урбаноним, ойконим, топоформант, Олтой, Чуя, Бий, Катунь..
Аннотация:
В этой статье о топонимах Алтая был проведен сравнительный анализ топонимов, встречающихся на алтайской географической территории, с топонимами, сохранившимися на кыпчакском диалекте узбекского языка. Особое внимание автор уделяет формантам, образующим топонимы, раскрывая особенности алтайских топонимов, взятых в качестве объекта исследования. Сопоставляя топонимы с топонимами местностей на кыпчакском диалекте узбекского языка в историко-сравнительном аспекте, он размышлял о различиях и общих чертах между ними.
Ключевые слова: онамастика, топоним, гидроним, оронимы, урбаноним, ойконим, топоформант, Алтай, Чуя, Бий, Катунь..
Abstract:
In this article about the toponyms of Altai, a comparative analysis of the toponyms found in the Altai geographical territory was carried out with the toponyms preserved in the Kipchak dialect of the Uzbek language. The author pays special attention to the formants forming toponyms, revealing the features of the Altai toponyms taken as the object of research. Comparing toponyms with toponyms of localities in the Kipchak dialect of the Uzbek language in the historical and comparative aspect, he reflected on the differences and common features between them.
Keywords: onomastica, place names, hydronyms, oronyms, Urbanek; oikonym, a name, toformat, Altai, Chuya, Biy, Katun..
Кириш. Олтой тилида учрайдиган жой номлари ҳамма туркий халқлар тилларида учрайдиган томонимлар билан шакли ва мазмунига кўра умумий ўхшашликларга эгадир. Жой номлари лексик тузилишига кўра ҳам асосан қадимги туркий тил лексикаси ва топонимияси билан айнан бир хил хусусиятларни ўзида акс эттиради.
Олтой томонимлари ясалишига кўра исломни қабул қилган туркий халқларнинг топонимларидан бир мунча фарқ қилади. Олтой тилига арабий ва форсий сўзлар деярли ўзлашмагани учун, топономик номларнинг ясалишида ҳам ушбу тилларга хос бўлган формантларнинг иштироки кузатилмайди. Мисол учун: Олтой тилида обод, истон, зор, кат, кент, хона каби сўз ясовчи топоформантлар деярли учрамайди.
Олтой тилида учрайдиган топонимлар географияси асосан Олтой географик ҳудуди билан боғлиқдир. Олтой ўлкаси жуда кенг географик ҳудуд бўлиб, Тоғли Олтойдан ташқари шимолда Кемерово вилояти, Хакасия, шарқда - Тува, жанубий- шарқда Мўғулистон ва Хитой, жануби ғарбий қисмида эса Қозоғистон Республикаларининг ҳам маълум ҳудудлари шу ном билан аталади.
Ҳудуд топонимиясининг таркиби асосан шу ерларда кечган давлатчилик тарихи, жанглар, ерли аҳолининг турмуш тарзи ва бошқа тарихий воқеалар билан боғлиқ бўлиб, туркий, мўғул, хитой ва славян тилларига хос бўлган номларни ўз ичига олади.
Олтойда қадимдан туркий халқлар яшаб келгани учун қадимий ва энг катта ҳудудларни эгалловчи топонимлар туркча ном билан аталади. Туркий номлардан кейин иккинчи ўринда Ойрот хонлиги даврида шаклланган мўғулча топонимлар туради. 18-асрда келиб Олтой ҳудудлари Россия таркибига киргач бу ерга рус аҳолисининг кўчиб келиши кучая бошлайди ва жой номларида ҳам русча номлар пайдо бўла бошлайди. 1917 йилдан кейин, собиқ Шўролар даврида эса мафкуравий хусусиятли коммунизм, социализм каби ёки Маркс, Энгельс, Ленин ва бошқа совет раҳбарлари номлари билан боғлиқ топонимлар пайдо бўла бошлаган. Аммо шундай бўлса-да Олтой топонимларини кенг тадқиқ қилган О. Т. Молчанованинг таъкидлашича Тоғли Олтойдаги бошқа тиллардан кирган топонимлар 6000 тани ташкил қилган ҳолда, русча топонимлар атига 1000 тани ташкил этган холос.¹ Қолаверса 1997 йилдан кейин Олтой Мухтор Республикаси ташкил этилиши ва олтой тилига давлат тили мақоми берилиши ортидан қадимий туркий номларни тиклаш яна қайта йўлга қўйилди.