Annotatsiya. «O’zbekiston tarixi» bo’yicha tayyorlagan ma’ruza matnlari fanning barcha ma’lumotlarini o’z ichiga qamrab olgan. O’quvchilarning tarix sohasidagi bilimlarini shakillantirishga qaratilgan

Savol va topshiriqlar

1. Urush boshlanishini O’zbek xalqi qanday kutib oldi?

2. «Hamma narsa front uchun, hamma narsa g'alaba uchun!» shiorining mohiyatini misollar bilan ochib bering.

3. Urush sharoitida O’zbek xalqining qanday fazilatlari namoyon bo’ldi?

4. O’zbekiston frontga qanday harbiy texnika bilan yordam berdi?

5. O’zbekistonga ko’chinb keltirilgan sanoat korxonaian ro’yxatini tuzing.

33-§. O’ZBEKISTON IQTISODIYOTINING G’ALABA UCHUN SAFARBARLiGI

Reja.

1.O’zbekiston sanoati front uchun.

Urushning dastlabki vaqtlarida iqtisodiy vaziyat keskin og’irlashdi. Ittifoq respub-likalaridagi ko’pgina sanoat va qishloq xo’jalik rayonlarining fashist bosqinchilari tomonidan bosib olingani xalq xo’jaligini og’ir ahvolga solib qo’ydi. Chunki bu hudud-larda sobiq SSSR aholisining 40%i yashar, bu yerlarda lco’mirning 63%i, bug’doyning 38%i yetishtirilar, qudratli mashinasozlik bazasi va ko’plab mudofaa kor-xonalari mavjud edi. Ana shunday sharoitda Sharq mintaqasi rayonlari bo’yicha 1941-yilning oxiri va 1942-yilga markaziy hukumatning harbiy-xo’jalik rejasi qabul qilindi. Bu rejada umumittifoq miqyosida mamlakat Sharqining ahamiyati keskin ortganligi qayd qilindi va shu yerda nihoyatda qisqa muddatda sanoat qurilishini avj oldirish, harbiy mahsulotni ishlab chiqarishni ko’paytirish, frontga umumxalq yordamini uyushtirish ko’zda tutildi. Urushning natijasi mana shu vazifalarni muvaffaqiyatli bajarishga ko’p jihatdan bog’liq edi.

Iqtisodiyotni jadal harbiy izga solish eng muhim va-zifa edi. Albatta, bu ish katta mashaqqat evaziga amalga oshirildi. Moddiy, moliyaviy va mehnat imkoniyatlarini urush manfaatlariga bo’ysundirish, harbiy mahsulot ishlab chiqarishni keskin oshirish kabi masalalar asosiy va kechiktirib bo’lmaydigan, juda qisqa muddatda bajari-ladigan vazifa hisoblanardi. Bunda front orqasining xiz-mati alohida edi. Shu sababli siyosiy rahbariyat, huku-mat unga asosiy e'tiborni qaratdi. 1941-yil 26-iyundan boshlab ishchi va xizmatchilar uchun ish vaqtidan tashqari majburiy ortiqcha ishlar joriy qilindi, haftasiga mavjud besh kunlik. o’rniga olti kunlik, bir kunda 11 so-atlik ish kuni joriy qilindi. Aslida ish kuni 12—14 soatga cho'zilardi. Mehnat ta'tili bekor qilindi. Bu ishchi va xodimlar sonini oshirmasdan, ishlab chiqarish quvvatini 1/3% ga ko’tarish imkonini berdi. Biroq ishchi kuchi baribir yetishmasdi. Idora xodimlari, uy bekalari va ⁰ smirlar ham ishlab chiqarishga jalb qilindi. Yoshlardan ishchilar tayyorlashga alohida e'tibor berildi. Urushning dastlabki 17 oyi mobaynida 14—17 yoshlilardan turli kasbdagi 23,3 ming ishchi tayyorlandi. Fabrika va zavod-lar qoshidagi maktablar ko’plab ishchilar yetishtirdi. 1942-yil oxirida bu yerda qo’shimcha 31 ta kasb maktabi ochildi. Bu vaqtda respublikada 14 ta kasb-hunar bilim yurti va 45 ta fabrika-zavod maktabi bor edi. Ishchi kadrlar bundan tashqari qisqa texnik kurslarda, korxona-larda shogirdlik usullari bilan ham tayyorlandi. Yuqoridagi tadbirlar tufayli urushning dastlabki ikki yili mobaynida O’zbekistonda turli kasbdagi 105 mingdan ziyod sanoat ishchisi tayyorlandi, ularning 73 mingtasi sanoat korxonalarining o’zida kasb o’rgandi.

1941-yil 14-dekabrdan harbiy korxonalar xodimlari urushga safarbar qilinganlar qatoriga qo’sbildi va shu korxonalarga biriktirildi. Mehnat intizomini buzganlar qattiq jazolanadigan bo’ldi. o’zboshimchalik bilan kor-xonadan ketib qolganlarga 5 yildan 8 yilgacha qamoq jazosi belgilandi. Shunday bo’lsa-da, «yuqoridan turtki-ni» kutib o’tirmasdan O’zbekistondagi mehnatkash xalq erk va mustaqillikni saqlab qolish uchun halol va mar-donavor mehnat qildi.

1941-yil sentabr-dekabr oylarida respublika hukumati alq xo’jaligini harbiy izga solish, qaysi korxona qachon shga tushirilishi to’g’risida, ichki resurslarni to’la safarbar etish to’g’risida aniq vazifalami belgilab berdi. Kadr-lar sanoat xom ashyosi, yoqilg’i, stanoklar, uskunalar keskin yetishmasligiga qaramay, 1941-yil dekabriga kelib Toshkentdagi 63 ta, respublika hududidagi 230 ta sanoat lcorxonalari mudofaa mahsulotlari ishlab chiqara bosh-ladilar. Ko’chirib kelingan zavodlar ham o’z quvvatini oshirib bordilar.

Respublika sanoatining ko’pgina sohalarida zarbdorlar harakati kengaydi. Kuniga ikki normani bajarib kelayotgan ishchilar uch va undan ortiq norma beradi-gan bo’ldilar. Talaygina kishilar turdosh ixtisosliklarni egalladilar. Oshirib bajarilgan rejaning har bir qo’shimcha foizi endi shunchaki yaxshi mehnat mezoni bo’lmas-dan, balki dushmanga qarshi kurashga qo’shilgan shaxsiy hissaning o’lchovi, frontga berilgan tayinli yordam ko’rsatkichi bo’lib qoldi.

1941-yilning kuzida, dushman Moskvaga yopirilib kelayotgan dastlabki kunlarda mamlakatda front bri-gadalari tuzish avj oldi. Bu nom mahsulotni yuqori sifatli qilib chiqargani va namunali mehnat intizomiga rioya qilgani holda ishlab chiqarish rejalarini ketma-ket ikki oy davomida kamida 150 foizdan bajarib borgan komso-mol-yoshlar brigadalariga berilar edi. O’zbekistonda dastlabki ana shunday brigadalar 1941-yil oktabr oyida «Tashselmash» zavodida tashkil etildi. 1942-yil boshlari-ga kelib respublikada bunday brigadalar soni bir yarim mingtaga yetdi. Qattiq tejab-tergash uchun, mahalliy resurslardan keng va maqsadga muvofiq ravishda foy-dalanish uchun boshlangan harakat front brigadalari faoliyati bilan bog’liq edi. Dushman ustidan g’alabaga bo’lgan ishonch mehnat mashaqqatlarini yengib o’tishga chorladi. Sanoat korxonalarining ishchilari jahd bilan mehnat qilib, o’z kunlik normalarini 300—400, hattoki 500 foizga yetkazib bajarardilar.

1942-yilning o’rtalariga kelib xalq xo’jaligini qayta qurib, harbiy izga o’tkazish O’zbekistonda asosan oxiri-§^a yetkazildi. 1942-yili yalpi sanoat mahsulotini ishlab chiqarish ikki baravar ko’paydi, 1943-yilda esa sanoat-ning respublika xalq xo’jaligidagi salmog’i 75 foizgacha ortdi. Harbiy ishlab chiqarish quvvatlarini oshirib borish zaruratlari sanoat qurilishini tobora ko’paytirishni talab qilar edi.

Shu yillardagi O’zbekiston industriyasi rivojlanishi-ning asosiy yo’nalishlari avvalo energetika tarmog’ini yuksaltirish, qora va rangli metallurgiya, ko’mir bazasini vujudga keltirish, kimyo sanoati tarmoqlarini yuk-saltirishdan iborat bo’ldi. Natijada respublika sanoat inshootlari qurilish maydonchasiga aylandi. Bu qurilish-larda shahar va qishloqlarning necha minglab mehnatkashlari hasharga chiqib ishladilar. Natijada yetti yirik elektr stansiyasi, jumladan Salor va Farhod GESlari quriidi. Yangi ko’mir va neft konlari ochildi, eskilaridan ko’proq foydalaniladigan bo’lindi (Angren, Sharg’un, Qizilqiya konlari va boshqalar). Bekobodda metallurgiya zavodi barpo etildi.

Urush yillari respublikada qidirib topilgan volfram, molibden, mis va oltin zaxiralari asosida rangli metallar sanoatini yaratishga kirishildi. Olmaliq mis koni ishga tushirildi. Langarda molibden fabrikasi qurildi. Kimyo sanoati sezilarli darajada rivojlandi. Chirchiq elektr kombinatining ikkinchi navbati ishga tushirildi. aralash mineral o’g’itlar zavodi qayta usku-ib, superfosfat zavodiga aylantirildi.

0'zbekistonda metallurgiya, energetika, yoqilg’i va jnashinasozlik sanoatlarini qaytadan yaratish Ittifoq har-hiy ishlab chiqarishi asoslarini mustahkamladi, respub-likamizning umumittifoq iqtisodiyotiga qo’shgan hissasi-ni oshirdi. Ittifoq harbiy salohiyatining boy berilgan quv-vatlari 1943-yili qayta tiklanib qolmay, balki avvalgidan ham oshdiki, bu asosiy turdagi qurol-yarog’lami ishlab chiqarish va sifatini ta'minlashda fashistlar Germaniyasi ustunligini tugatish imkonini berdi.

Urush yillarida O’zbekistonda industriyaning barcha sohalariga taalluqli bo’lgan 280 ta yangi sanoat korxonasi qurildi. Respublikaning sanoat quvvati 1945-yili 1940-yildagiga nisbatan 2 marta, neft ishlab chiqarish 4 marta, metallni qayta ishlash 4,5 marta, mashinasozlik 13,4 marta, ko’mir ishlab chiqarish 30 marta, po’lat va prokat ishlab chiqarish 2,5 marta oshdi, kimyo sanoati ishlab chiqaradigan yalpi mahsulotlar 5 baravar ko’paydi. Shu-lar qatorida yengil va oziq-ovqat kooperativ sanoatining ham ishlab chiqarish ko’lami ancha kengaydi.

Harbiy ishlab chiqarishni yanada o’stirish yangi texnologiyalarni joriy etish, mehnat unumdorligini oshirish, qo’shimcha resurslarni qidirib topish asosida amalga oshirildiki, bu ish g’oyat ulkan qiyinchiliklarni yengishga bog’liq edi.

Davlat organlarining ma'muriy-buyruqbozlik asosida ho’jalikni boshqarishi ayniqsa urush yUlarida avjga chiq-di. Hukumat organlari tomonidan o’rtaga qo’yiladigan vazifalarning aksari aniq-mavjud imkoniyatlar bilan hisoblashmasdan, resurslar, kishilarning jismoniy va vvhiy kuch-quvvatlari har qancha sarflansa ham, rejani albatta bajarishni talab qilardi. Bu obdon holdan toy-guncha ishlash degan gap edi. Og’ir mehnat yuki asosan ayollar va o’smirlar yelkasiga tushdi. Ammo bu hech to’xtatmadi. Frontni o’z vaqtida ta'minlash bo’lib qolaverdi.

Harakatdagi armiya zarur narsalarning hammasini: , qurol-yarog’, o’q-dori, oziq-ovqatlarni uzluksiz

olib turdi. O’zbekiston Ittifoqning asosiy jangovar asla-haxonalaridan biri sifatida 2 mingdan ortiq samolyot, 1,7 mingdan ziyod aviamotor, shuncha minomyot, 22 mln dona mina, 560 ming snaryad, 2 mln dona radiolampa, 1 mln dona granata, 330 ming parashyut, 5 bro-nepoyezd, 18 sanitar poyezdi, harbiy ehtiyojlar uchun 100 ming km dan ortiq turli simlar, millionlab gim-nastyorka, paxtali ust-bosh, soldatlar etigi va boshqa ko’pgina mahsulotlarni frontga yetkazib berdi.

Temir yo'l ham harbiy holat-ga o’tkazildi. Poezdlar hara-katining qo’shinlar va harbiy yuklarni birinchi navbatda o’tkazib yuborishni ko’zda tutadigan harbiy grafigi joriy etildi. Respublika trans-portchilari transportning uzluksiz ishlab turishini ta'min-ladilar. Toshkent temir yo’li ko’chirib kelinayotgan korxonalarning asbob-uskunalari G’arbdan Sharqqa yetkazib beriladigan asosiy yo’llardan biri bo’lib qoldi, Sharqdan G’arbga esa qurol-yarog’lar yuborilardi. O’zbekiston temiryo’lchilarining fidokorona mehnati tufayli faqat 1941—1942-yillar mobaynida ko’chirilgan sanoat korxonalarining asbob-uskunalari ortilgan 17,5 ming vagon tashib berildi. Temir yo'l transporti front orqasi bilan front o’rtasidagi asosiy aloqa vositasi bo’lib qoldi.

Urush davri talablari pochta va telegraf ishini ham qiymlashtirib qo’ydi. Barcha aloqa korxonalarida ish vaqti tig’izlashtirilib, ish hajmi oshirildi, pochta korxo-nalarining soni, telefon va telegraf tarmoqlarining uzunligi ortdi. Urush yillari davomida xalqlarning hamkorligi va o’zaro yordami mustahkamlandi. Ittifoqning mudofaaga tegishli qurilishlari va sanoat korxonalarida 155 mingdan ortiq O’zbekistonlik mehnat qildi. Ular RSFSRning turlj viloyatlari va avtonom respublikalarida, jumladan, Ural Sibirdagi zavodlar va boshqa obyektlarda ishladilar Safarbar qilingan kishilar mehnatidan harbiy iqtisodiyot-ning eng muhim joylarida, asosan toshko’mir, qora va rangli metallurgiya korxonalarida, shuningdek qurilishda foydalanildi. Ularning aksariyati yangi kasblarni egalla-dilar.

O’zbekistonliklar front orqasining nihoyatda qiyin sharoitlarida butun ittifoq xalqlari bilan birga dushman ustidan g’alabani fidokorona mehmatlari bilan ta'minlab bordilar va tarixda misli ko’rilmagan xalq jasoratini namoyon qildilar.