Annotatsiya. «O’zbekiston tarixi» bo’yicha tayyorlagan ma’ruza matnlari fanning barcha ma’lumotlarini o’z ichiga qamrab olgan. O’quvchilarning tarix sohasidagi bilimlarini shakillantirishga qaratilgan

MAVZU: O’ZBEKISTONDA MADANIYAT, MA'NAVIYAT VA MILLIYLIK UCHUN KURASH

Reja:

1.O’zbekistonda 1917—-1924-yiiiardagi ma'naviy-madaniy

muhitning xususiyatlari.
2. Milliy madaniyat va ziyolilarga nisbatan bolsheviklar

tomonidan o’tkazilgan tazyiqlar.

Hozirgi O’zbekiston hududida podsho hokimiyatining ag’darilishi natijasida madaniy hayot va ma'naviyat sohalarida murakkab, ziddiyatli jarayonlar kechdi. Oldingi qariyb ellik yillik mustamlakachilik siyosatiga qaramasdan xalq ommasi o’z madaniyati, urf-odatlarini saqlab, himoya qilib kelgan. Ko’p asrlik O’zbek milliy madaniyati, qadriyatlari qatori yangi shakllar qaror topdi. Xalq farzandlari maktab va madrasalarda ta'lim olardilar, qo’shimcha yangi usul maktablari, rus-tuzem mak-tablari, gimnaziyalar faoliyat ko’rsatardi. Gazeta va jurnallar, kutubxonalar, turli milliy jamiyatlar, ziyolilar, ma'rifatchilikni rivojlantirdilar. Ko’tarilgan jadidchilik harakati ma'rifatchilik va islohotchilik harakatlarini ken-gaytirib yubordi. Jadidchilik 1917-yilga kelib ijtimoiy va demokratik harakat darajasiga ko’tarildi. Xalq ma'naviyati asos-mohiyatini islom dinining poklantiruvchi-tarbiyaviy aqidalari, milliy urf-odatlarimizning sermazmun va insonparvarlik sifatlari tashkil qildi.

Xalq ommasining madaniy an'analari, ma'rifatchili-gi, ma'naviyati, e'tiqodi, milliy urf-odatlari, san'ati, og’zaki ijodiyoti nihoyat darajada sermazmun, ko’p qir-rali, yuqori insonparvarlik g’oyalari bilan yo’g’rilgan, ko’p asrlik tariximiz mahsuli bo’lib keldi. Og’ir jarohatlar yetkazilgan bo’lishiga qaramasdan milliy imon-e'tiqod va ma'naviyat saqlanib keldi, aholi turmush tarzining asosini tashkil qildi.

Madaniyat va ma'naviyatdagi elimiz oldida turgan yagona yo'1 boy merosimizga tayanib, uni inkor qilmas-dan yangi sharoit vazifalarini belgilash, jamiyatning bar-cha qatlamlari ishtirokida, har birining istak-intilishlari-dan kelib chiqib yuksalish, istiqlol sari harakat qilish bo’lib qoldi. Asriy xalq merosi bilan bir qatorda ilg’or milliy ziyolilar, jumladan, jadidlar yuzaga keltirgan ma'rifatchilik ko’rinishlari bo’lmish maorif, matbuot, badiiy ijod va boshqalarning ahamiyati, qadr-qimmatiga

tayanish, tegishli o’rin berish zarurati ham ko’zga tashlandi. Bu ilg’or qarashlar, milliy mustaqillik va istiqlolga yo’g’rilgan yuksak tuyg’ular ulug’ davlatchilik, kolonial siyosat, feodal-klerikal, konservativ zo’rovonlarga qarshi kurashda chiniqib, kamolotga va yuksaklikka tomon intildi.

Elimizda milliy madaniyatimizni zamonaning ilg’or sivilizatsiyasi, madaniyati, maorifi bilan uyg’unlatib da-vom ettirishga qodir, layoqatli ijodiy kuchlar yetishib chiqqan va yetishib chiqmoqda edi. Xalq ommasining ma'rifatni rivojlantirishga intilib kelgani milliy ziyolilarimizga kuch-quvvat, ilhom bag’ishladi.

Ammo O’zbekiston hududida ma'naviyat va madaniyat 1917-yildan boshlab murakkab vaziyatni boshdan kechirdi, jiddiy to’siqlar va buzg’unchiliklarga uchradi. Turkistonni qizil imperiya koloniyasiga aylantirishga kirishgan bolsheviklar siyosati va amaliyotini xalq ommasi, milliy ziyolilar qabul qilmadilar. Ma'naviyat va madaniyat sohalarida g’oyaviy-siyosiy kurash avj oldi. Xo’jalik vayronaligi va oziq-ovqat diktaturasi, yangi iqtisodiy siyosat va xom ashyoga davlat monopoliyasi, ko’p sonli qizil armiya va davlat idoralari xodimlarining ta'minoti madaniyat, matbuot, maorif sohalarining moddiy ahvoli og’irlashuviga sabab bo’ldi. Bunday og’ir ahvol Tukiston madaniy hayotining 1924-yilgacha bo’lgan davriga xos edi.

Buxoro va Xorazmda 1917— 1920-yillarda madaniyat, maorifning ilg’or zamonaviy shakllarini joriy qilish davom etgan islohotchilik harakatida katta o’rin egalladi. Shuningdek, demokratik o’zgarishlar xalq ma'naviyatini hisobga olib o’tkazilishi idrok etildi. Ammo Buxoroda 1917-yil bahorida konservativ, mutaassib kuchlarning jazavaga kelishi, ayniqsa, 1918-yil martida kolesovchi-likning tajovuzkorligi oqibatida ma'rifatchilik jarayoniga, ilg’or madaniy kuchlarga jiddiy talafot yetkazildi. Jadid deb e'lon qilingan 3 mingga yaqin ilg’or ziyolilar qatl etildi. Xorazmda iqtisodiy ahvolning og’irlashuvi madaniyat va maorifning ahvoliga salbiy ta'sir qildi. Shu bilan birga, xalq ommasining ma'rifatga, axloqiy kamolotga intilishi davom etdi. An'anaviy maktablar, madrasalar, madaniy-ma'rifiy vaqflar faoliyati, o’qimishli-ziyolilar, ijodkor-larning jamiyatdagi faxrli mavqei saqlanib qoldi.

Xorazm va Buxoro respublikalari sharoitida (1920— 1924-yillar) milliy madaniyat va maorifni rivojlantirish, ularni zamonaviy sivilizatsiya shakllari hamda mazmuni bilan boyitib borish bilan yangi hokimiyat sho’balari shug’ullandi. Keng ko’lamda railliy ziyolilarni amaliy faoliyatga jalb qilish imkoniyatlari ko’zga tashlandi. Maorif, madaniyat sohalarida hukumat reja-dasturlarini ishlab chiqish, ularni hayotga tadbiq etish bo’yicha dastlabki qadamlar tashlandi. Ammo bu respublikalarda ham madaniyat, e'tiqod, milliy qadriyatlarga bolshevikcha so'1-ekstremistik tazyiq o’tkazishga jiddiy urinishlar bo’ldi.

Turkistonda, Buxoro, Xorazm respublikalarida 20-yillarning birinchi yarmida bir butun madaniy-ma'rifiy ko’tarilish maydoni vujudga keldi. Shu asnoda xalq ommasi, milliy ziyolilar ishtirokidagi ma'naviy-madaniy jarayon, fikrlar, tajriba almashuvlari odatga aylanib bordi. Bolshevikcha aksilmilliy, umuminsoiy progressiv ma'rifatchilikka dushmanlik bosimlariga qaramasdan 1917—1924-yillarda O’zbekistonning hozirgi hududida madaniy-ma'rifiy turmush jabhalarida yangilanish — yangi shakllar va mazmun vujudga keldi, xalq ma'naviyatida o’z aksini topdi. Milliy ziyolilar, ruhoniylar, yerli rahbarlarning amaliy faoliyatlari borgan sari qattiq ta'qib ostiga olinib, xalq ma'naviyatini boyitish yo’lidagi harakat maydoni torayib bordi.

Xalq ommasi, uning barcha qatlamlari madaniyat va maorif sohalaridagi kolonizatorlik munosabatlariga qarshi kurash olib bordilar. Dehqonlar, hunarmandlar, butun aholi sovet hokimiyati tomonidan bolshevik doiralar ko’rsatmasi bilan amalga oshirilgan masjidlar, madrasalar, vaqflarning buzilishiga qattiq qarshilik ko’rsatdilar, shu bilan birga maktablar, boshqa ma'rifiy maskanlar tashkil etishni jiddiy talab qildilar. 20-yillarning bosh-laridan xalq ommasi bu sohalarga o’z moddiy hissasini qo’shib bordi, ikkinchi tomondan esa hokimiyatning milliy qadriyatlar va ma'naviyat borasidagi inqilobiy maqsadlaridan chekinishga erishildi. Bu rasman «siyosiy yon berishlar» deb nomlandi.

Milliy ziyolilar va arboblarning faoliyati keng amaliy tus oldi, chuqur ijtimoiy-madaniy mazmun kasb etdi. Jadid ziyolilar, ijod ahli bo’lmish Munavvar Qori, Behbudiy, Sadriddin Ayniy, Fitrat, Cho’lpon, A. Qodiriy, A. Avloniy, Hamza, G’ozi Yunus, Xurshid (Sh. Sharafitdinov) va boshqalar bilan bir qatorda XX asr bo’sag’asida tug’ilgan iste'dodli yoshlar Mashriq Yunusov (Elbek), Naim Said, Rafiq Mo’min, Mahmud Hodiyev (Botu), Bahrom Haydariy va qator boshqalar madaniyat, maorif sohalarida jonbozlik qildilar, ijtimoiy yo’naltirilgan ijod bilan shug’ullandilar.

Ziyolilar ijodiyoti bilan Turkistonda o’zbek tilida 1917-yilda 7 ta, 1918-yilda 33 ta, 1919-yilda 91 ta, 1920-yilda 118 ta turli kitoblar nashr etildi. Munavvar Qori, Behbudiy maorif tizimini joriy qilish jab-hasida o’lka miqyosida, Toshkent, Samarqand viloyatlarida samarali ishladilar. 1917-yil yozida Fitrat Sa-marqandga kelib, «Hurriyat» gazetasiga muharrir bo’ldi, dolzarb masalalarda maqolalar yozdi. 1918-yilda u Toshkentga keldi, o’qituvchilik qildi, ijtimoiy-ijodiy faoliyat bilan shug’ulllandi.

Fitrat boshchiligida ko’zga ko’ringan adib-ziyolilar tuzgan madaniy-adabiy tashkilot «Chig’atoy gurungi» 1919—1921-yillarda qator ijobiy ishlarni amalga oshirdi. Ayniqsa, til masalalariga ahamiyat berildi. Elbek 1924-yilda o’zining yirik tilshunoslik tadqiqoti — «Lug’at va atamalar» asarini chiqardi. A. Qodiriy 1919-yilda «O't-gan kunlar» romanini boshladi va 1925-yilda yozib tu-gatdi. 1922-yilda chiqqan «O’zbek yosh shoirlari to’plami»dan ijtimoiy mazmundagi asarlar o’rin oldi.

Jiddiy to’siqlarga qara-masdan 1917—1924-yillar-da O’zbekiston ijod ahli, ziyolilari qafiy, chuqur mazmunli faoliyat ko’rsatdilar. Xorazmda Bekjon Rahmonov, boshqa fidoyi ziyolilar samarali raada-niy faoliyat ko’rsatdilar. B.Rahmonov «madrasalar islohoti»ni qat'iy so'1 inqilobiy tezlik bilan o’tkazishni inkor qildi. Mak-tablar, boshqa o’quv yurtlarini ochishga bosh bo’ldi, darsliklar yozdi. Fitrat

ijodiy faoliyatini samarali davom ettirish bilan birga Buxoro respublikasi maorif noziri lavozimida barakali ishladi, ma'rifiy-madaniy tadbirlar o’tkazish, o’quv maskanlarini tashkil qilish, o’qituvcbilar, o’quvchilar, ijod ahliga rahnamolik qilishda qatnashdi.

Xorazm \a Buxoro respublikalarida ziyolilar jadidlik an'analarini davom ettirib, ma'rifiy-madaniy jabhalarda astoydil faoliyat ko’rsatdilar. Milliy ziyolilar, islom dini ruhoniylarining bir qator yig’in va anjumanlari o’tkazil-di. Xalq ommasi yangi sharoitlarda milliy qadriyatlarni saqlab qolish bilan birga, ularga tayanib, yangi shakl va mazmunlarni egallashga intildi.

1917 -yildan Turkistonda, 1920-yildan esa Xorazm va Buxoro respublikalarida bol-sheviklar xalq ommasining madaniyati, an'anlari, ma'-naviyatiga zid bo’lgan siyosat va chora-tadbirlarni o’t-kazishga kirishdilar. o’tmish avlodlar yaratgan obidalar vayron qilindi. Jamiyat hayotining axloqiy tamoyillariga hujum qilindi.