Annotation

Monologik nutq dialog nutiqqa nisbatan ancha murakkab bo’lib, bu bitta odam tomonidan amalga oshiriladigan nutqdir. Monolog nutqda bitta kishi gapiradi, qolganlar esa tinglaydilar. Monologik nutq ko’pchilikka qarata aytiladigan nutq bo’lgani uchun, u har doim mantiqiy jihatdan izchil, gramatik jihatdan shakllangan, hammaga tushunarli va ravon bo’lishi kerak.

Monologik nutq yaxshi xotirani, nutqning shakl va mazmuniga diqqat yo’naltirishni talab etadi. Shuning bilan bir vaqtda, monolog nutq tafakkufga tayanadi.

Monologik nutq lingvistk (tilshunoslik) tomondan ham murakkab hisoblanadi. Monologik nutq tinglovchilargatushunarli bo’lishi uchun yoyiq gaplardan, aniq lug’atdan foydalanish kerak.

Hikoya qila olish qobiliyati kishilarning muloqotda bo’lish jarayonida katta rol o’ynaydi. Bolalar uchun esa bu qobuliyat bilish vositasi, o’z bilimlarini, tasavurlarini tekshirish vositasi hisoblanadi.

Bolalarda monolog nutqning shakllanishi ularda mantiqiy tafakkurlarning rivojlanishi bilan bog’liqdir. Bundan tashqari, bola nutqi monologik nutqqa aylanishi uchun u tilning lug’atini va gramatik tomonini yahshi egallagan bo’lishi kerak.

Ruhshunoslar bu haqida shunday yozadi: “Bola hayot tarzining o’zgarishi, kattalar bilan yangi munosabatlarning va yangi turdagi faoliyatlarning shakllanishi nutq shakllini va uning vazifasini farqlashga olib keladi. Muammolarning yangi vazifalari vujudga keladi, bola o’z taassurotlarini, kechinmalarini, rejalarini (niyatlarini) kattalarga etkazishga harakat qiladi. Nutqning yangi shakli – monolog tarzida xabar qilish, ko’rgan va eshitganlari to’g’risida hikoya qilish paydo bo’ladi,

bolalarni hikoya qilishga o’rganish jarayonida barkamol tarbiya berishning xilma-xil masalalarini hal qiladi, aqliy rivojlanishga yordam beradi. Hikoya qilib berisha mantiqiy tafakkur, diqqat rivojlanadi, nutq gramatik jihatdan shkllangan bo’lib, o’zini tutish, jamoa oldida so’zga chiqish malakasi hosil bo’ladi.”

Bu bilan boshlang’ish sinf o’quvchilarini hikoya va ertaklarni (o’qituchining savollari vakitobdagi rasmlar yordamida) keyinchlik mustaqil so’zlab berishga o’rgatiladi, o’yinchoq, buyum va rasm mazmuni bo’yicha hikoyani (3-4 gapdan iborat) takrorlash ko’nikmasi tarbiyalanadi, tanish ertaklardan olingan parchalarni sahnalashtirishda qatnashishga o’rgatiladi.

Bolalarni hikoya qilib berishga o’rgatishda maxsus usullardan foydalaniladi. Bunda qandaydir buyumni (predmetni) yoki voqeani jonli va qisqa tasvirlanadi. Bu usul birmuncha yengil bo’lib, o’qiuvchi bolalarga narsa – buyum, rasm, voqea haqida tayyor hikoya aytib beradi, bolalar hikoyani tinglab, o’z hikoyalari uchun mazmun tayyorlaydilar. Shuning uchun bu usul bolalarni hikoya qilib berishga o’rgatishga yordam beruvchi ta’limiy usul bo’lib hisoblanadi.

Namuna bolalarning taqlid qilishiga mos bo’lishi, ya’ni hajmi kichik, fikrlar izchil bayon qilinishi, umlalar qisqa va grammatik jihatdan to’g’ri tuzilishi lozim. Masalan, o’qituvchi o’yinchoqni tasvirlashga o’rgatishda o’zi bitta o’yinchoqni olib, u haqida shunday tasviriy hikoya tuzadi:

- Mana bu ayiqcha. U jigarrang, yumshoq bahmaldan yasalgan. Uning bosh qismida ikkita kichkina quloqlari, ikkita qop-qora, dum-dumaloq ko’zlari, tumshug’i bor. Tumshug’ida esa burni bor. Ayiqni to’rtta oyoqi bor.

Bolalar namuna hikoyadan yahshi foydalanishlari uchun uning matni qisqa gaplardan iborat bo’lishi va izchil bayon qilinishi kerak.

Ma’lumki, qayta hikoya qilish monolog nutqni shakllantirishda eng birinchi bosqich hisoblanadi. Eng avvalo hikoyadagi yangi so’zlarni yodlagan holda amalga oshadi. Shunda qayta hikoya qilingan hikoya, hamda undagi so’zlar bola ongida saqlanib qoladi.

O’qituvchi qayta hikoya qilishga o’rgatishning dastlabki bosqichida, ayniqsa, hikoya qilib bera olmaydigan bolalar bilan ishlashda keng foydalanishi kerak.

Qayta hikoya qilish jarayonida o’qituvchi o’quvchilarga sezdirmagan holda gavdasini to’g’rilashi, imo-ishora, ko’z qarashi bilan dalda berishi mumkin, mashg’ulotning oxirida esa, albatta, bolani maqtash kerak: “Yasha, endi boshqa bolalarga hikoya qilish yengil bo’ladi. Faqat keyingi safar balandroq ovozda hikoya qilgin.”

Bu usul ancha murakkab usuldir, chnki bunda o’qituvchining hikoyasidagi yangi so’zlarni hamda iboralarni takrorlab yodlashga to’g’ri keladi.

O’qituvchi dars jarayonida o’quvchilarni rag’batlantirib turishi ham kerak. Masalan boshini qimirlatish (tasdiqlash), qisqa so’z aytish (“Yashang”, “Barakkala”) bilan ra’batlantiradi.