Anguage and literature

Shohida SIDDIQOVA,
Jizzax davlat pedagogika 
instituti o‘qituvchisi
KO‘CHIRMA GAP VA UNING KOMMUNIKATIV-SINTAKTIK
 XUSUSIYATI XUSUSIDA
Annotatsiya: 
Ushbu maqolada 
o‘zga­ko‘chirma­gap­va­uning­kommu-
nikativ-sintaktik­xususiyatlari­haqida­fikr­
yuritiladi.
Kalit so‘zlar:
 
o‘zga­gap,­ko‘chirma­
gap,­ muallif­ gapi,­ nutq­ obyekti,­ nutqiy­
muloqot.
Аннотация: 
В­статье­говорит-
ся­о­прямой­речи­как­одной­из­форм­
передачи­чужой­речи­и­ее­коммуника-
тивно-синтаксических­свойствах.
Ключевые слова: 
чужая­ речь,­
прямая­речь,­слова­автора,­объект­
речи,­речевое­общение.
Annotation: 
This article deals with 
one­of­the­types­of­direct­speech­and­its­
communicative-syntactic­features.
Key words: 
direct­speech,­indirect­
speech,­ author’s­ speech,­ speech,­ ob-
ject oral conversation.
ammo hamisha mustaqil gap bo‘lishi”ni alohida ta’kidlaydi. 
O‘zbek tili materiallari ham bu fikrning to‘g‘riligini tasdiqlaydi. 
Ko‘chirma gapning hosil bo‘lishida ishtirok etuvchi birin-
chi va ikkinchi shaxs olmoshlari, fe’llar, undov so‘zlar, modal-
lik ifodalari, buyruq mayli shakllari kabi bir qator lisoniy va 
nolisoniy vositalar ko‘chirma gapni muallif gapidan ajratib, 
ularni o‘zaro farqlash imkonini beradi. Tilimizda muallif gapi, 
asosan, uchinchi shaxs (ba’zan birinchi shaxs) orqali ifodala
-
nadi. Muallif gapida asosiy e’tibor muallif yoki personajning 
nutq sharoitidagi holati, xatti-harakatini ko‘rsatishga qarati-
ladi. Bu esa, o‘z navbatida, muallifning ko‘chirma gap maz-
muniga bo‘lgan munosabatini aks ettiradi. So‘zlashuv jara-
yoni yoki matnda o‘zga nutqining ham bo‘lishi tabiiy, albatta. 
Ifodalanayotgan fikrlarning ko‘chirma gap tarzida berilishi 
gaplarning boshqa gap turlaridan ajralib turadigan va o‘ziga 
xosligini ta’minlaydigan asosiy belgi hisoblanadi. Shuning 
uchun ko‘chirma gapga ta’rif berishda og‘zaki va yozma nutq-
da qo‘llanilgan o‘zgalar gapini asl holida yetkazish, uning 
leksik-semantik va grammatik xususiyatlarini saqlash e’tibor-
ga olinadi. 
Ta’kidlash joizki, ko‘chirma gapning muallif gapi bilan alo-
qadorligi, ularning o‘zaro munosabatda ekanligi va bu muno-
sabatning kommunikativ-pragmatik jihatdan juda ham zich 
ekanligini inkor etib bo‘lmaydi, muallif gapi ko‘chirma gap-
ga aynan kommunikativ-pragmatik jihatdan aniqlik kiritadi. 
Ammo ko‘chirma gapning mustaqilligidan ham tamoman ko‘z 
yumish imkoni yo‘q. 
Ko‘chirma gapning mustaqilligini dalillaydigan omillar an-
cha-muncha. Ulardan biri, masalan, matnda ko‘chirma gap 
sifatida sodda, qo‘shma va murakkab qo‘shma gaplarning ke-
lishi, hatto bir necha gaplar – matnlarning ham ko‘chirma gap 
maqomida bo‘lish holatining mavjudligi. Tilimizdagi konkret 
faktik materiallar bunga dalil bo‘la oladi.
Quyidagi misollarda ko‘chirma gaplarning sodda gaplar 
shaklida ekanligini ko‘rish mumkin: 
U o‘rinlarni yig‘ishtirib, nonushta joylarini tayyorlab bo‘lgan
-
dan so‘ng o‘choqboshida choynaklarga choy tashlarkan: 
–­ Otamdan­ darak­ yo‘q-ku?­ –­ deb­ so‘radi­ onasidan.
(Cho‘lpon, “Kecha va kunduz”)
Shu uchun Salti: 
– Men sizni olib ketgali keldim, aylanay! – dedi. 
(Cho‘lpon,
“Kecha va kunduz”)
– Eshon bobom sizdan dilgir emishlar, – deydi bir kun
Qurvonbibi­so‘figa.­
(Cho‘lpon, “Kecha va kunduz”)
Quyidagi misollarda ko‘chirma gaplar tuzilish jihatidan 
qo‘shma gaplar shaklida: 

---