Anguage and literature

di xotini.
(Sh.Xolmirzayev, “Omon ovchining o‘limi”)
Muxbir­u­yoq-bu­yoqqa­qarab­qiqirlab­kuldi-da:­
– Iye, bu siz ajdaholarni yenggan milliy qahramonlarimiz
traditsiyasini­davom­ettirayotgan­kishi­ekansiz-ku,­aka!­Sizni­
maqtash kerak ekan! – dedi. 
(Sh.Xolmirzayev, “Omon ovchi-
ning o‘limi”)
Demak, darak, so‘roq, buyruq gaplar, hatto gaplarning 
emotsionallikka ko‘ra turi bo‘lmish undov gaplar ham ko‘chir-
ma gap sifatida qo‘llanaverishi mumkin, bunda biror cheklov 
yo‘q, har qanday gap turi nutqning kommunikativ birligi sifati-
da ko‘chirma gap maqomida kelaveradi.
Albatta, ko‘chirma gap nutqiy muloqot maqsadiga mu-
vofiq muallif gapi bilan muayyan bog‘liqlikka ega, ammo bu 
ko‘chirma gap muallif gapiga tobe, u mustaqil bo‘lolmaydi, de-
gan xulosaga olib kelmaydi. Matnda qo‘llanilayotgan muallif 
gapi va ko‘chirma gaplarni o‘zaro bog‘lash, ularning aloqaga 
kirishuvini ta’minlashda muallif gapi tarkibida keluvchi fe’llar 
muhim ahamiyatga ega. Muallif gapi tomonidan aniqlashtiri-
luvchi ko‘chirma gaplar ana shu fe’l vositasida muallif gapiga 
kommunikativ-pragmatik jihatdan bog‘lanadi. Mazkur fe’lning 
gapda ishtirok etishi ko‘chirma gaplarning o‘ziga xos ohan-
gi, yo‘nalishi, tarzini tayin etadi, unda ifodalangan turli mu-
nosabat ma’nolari, ularning gap mazmunidan anglashilgan 
zamonga bo‘lgan munosabatining saqlanib qolishiga zamin 
yaratadi.
Ko‘chirma gap va muallif gapi hodisasi mutlaqo keyingi 
davrlarga oid hodisa emas. Akademik G‘.Abdurahmonovning 
qayd etishicha, “ko‘chirma gap konstruksiyasi qadimdan 
qo‘llanilib kelinadi. To‘nyuquq yodnomasida bunday konstruk-
siyalar 30 foizni tashkil etadi”
9
. Tatar tilshunosi X.R.Kurbatov 
bu munosabat bilan quyidagilarni ta’kidlaydi: “Qadimgi yod-
gorliklarda o‘zga gap muallif gapisiz uchramaydi. Masalan, 
qadimgi turkiy yozma yodgorliklarda (V–VIII asrlar), “Nahj 
ul-farodis”da (XIII–XIV asrlar) va hatto XIX asr oxiri va XX 
asr boshlari adabiyotida ko‘chirma gap – personajlar replika-
lari muallif gapi bilan aloqalorlikda berilgan. Muallifning tur-
li ma’lumot beruvchi so‘zlarisiz ko‘chirma gaplar, har holda, 
bayonda ixchamlikka intilish natijasida paydo bo‘lgan bo‘lishi 
kerak”
10
.
Umuman, o‘zbek tilida ko‘chirma gaplar ana shunday bir 
qator kommunikativ-sintaktik xususiyatlar bilan xarakterlanadi. 
1
A.Hojiyev. Tilshunoslik terminlarininng izohli lug‘ati. – Toshkent: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2002. 55-
bet.
2
A.G‘ulomov, M.Asqarova. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. – Toshkent: O‘qituvchi, 1987. 240-bet.
3
Пешковский A.M. Русский синтаксис в научном освещении. – Москва: Языки славянской культуры, 2001. С. 430. 
4
Бахтин М.М. Человек в мире слова. – Москва: Изд-во Рос. открытого ун иверситета, 1995. С. 85.
5
Крылова O.A., Максимов Л.Ю., Ширяев E.H. Современный русский язык: Теоретический курс. Ч. IV. Синтаксис.
6
Современный татарский литературный язык. Синтаксис. – Москва: Наука, 1971. С. 290. Пунктуация. – Москва: Изд-во РУДН, 
1997. С. 237.
7
Марузо Ж. Словарь лингвистических терминов. – Москва: Изд-во иностранной литературы, 1960. С. 251.
8
G‘.Abdurahmonov, Sh.Shukurov. O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 1973. 114-bet.
9
Современный татарский литературный язык. Синтаксис. – Москва: Наука, 1971. С. 292.

---

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz
35
Tadqiqotlar
O‘zbek onomastikasining joy nomlarini o‘rganuvchi 
bo‘limi toponimika deyiladi. Toponimlarning 
oronim
-
lar, gidronimlar, xoronimlar, astionimlar, komonim
-
lar, etnonimlar,
oykonimlar 
kabi yo‘nalishlari mavjud. 
Oykonim 
termini qadimgi grek tilidan olingan bo‘lib, 
aholi yashaydigan manzillarning nomini bildiradi va 
nomlanish xususiyatiga ko‘ra antoropooykonimlar, 
gidrooykonimlar, orooykonimlar, fitooykonimlar hamda 
etnooykonimlarga bo‘linadi. Urug‘, qabila, elat, xalq no-
midan hosil bo‘lgan oykonimlar esa onomastikada et-
nooykonimlar deb ataladi.
1
Xususan, Jizzax viloyati G‘allaorol tumanidagi 
ko‘plab etnooykonimlar o‘rganilganda, ularning ham 
o‘ziga xos kelib chiqish tarixiga ega ekanligini kuzatish 
mumkin. 
Tarixiy manbalarda, jumladan, Gulxaniyning 
“Zarbulmasal” asarida ham G‘allaorol tumani nomi 
“Yangiqo‘rg‘on” deb qayd etilgan. Qo‘rg‘on – yer sathi
-
dan ko‘tarilgan joyda tevaragi devor bilan o‘rab olingan, 
darvozali qal’a, istehkom ma’nosini anglatadi.
2
Taniqli 
nomshunos olim T.Nafasov yozishicha, qo‘rg‘on qu-
rish xalqimizning o‘troq hayotga ko‘chish ma’naviyati, 
qishloqsozlik va shaharsozlik qadriyatlari bilan bog‘liq. 
Dastlab atrofi devor bilan o‘ralgan aylana, to‘rtburchak 
tarzidagi imorat qo‘rg‘on sanalgan, so‘ngra devor ba-
land, qalin, mahobatli, bir darvozali qilib qurilgan.
3
Jizzax viloyati tarkibiga kiruvchi Yangiqo‘rg‘on tuma
-
ni hududini shimoldan Nurota tizmasi tarkibiga kiruvchi 
Qo‘ytosh tog‘lari, sharqdan G‘arbiy Turkiston tog‘lari-
ning davomi hisoblangan Morguzar tog‘lari o‘rab tura-
di. XX asr boshlarida Y.Oxunboboyev Yangiqo‘rg‘on 
tumanida bo‘lib, g‘alla ekinlari maydonlarini yanada 
kengaytirishga bag‘ishlangan yig‘ilishda “Men tuma-
ningizning lalmikor yerlari bilan tanishdim, bu yerlar